مجید معارف ضمن اشاره به برخی گزارشات قطعی تاریخی درباره تاریخ صدر اسلام و رحلت پیامبر(ص) تصریح کرد: وقتی این نکته‌ها را از وقایع صدر اسلام مطرح می‌کنیم و همه را در رابطه با هم می‌بینیم قضیه آمدن به خانه حضرت زهرا(س) و اینکه برای ایشان اتفاقی افتاده شده باشد، مثل اینکه صدمه‌ای به ایشان وارد شده باشد معقول و منطقی است.
نشست «گزارشی درباره اخبار شهادت حضرت فاطمه(س) در منابع اسلامی» عصر روز، ۲۸ دی‌ماه، با سخنرانیمجید معارف، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه تهران، برگزار شد.
معارف در این نشست اظهار کرد: چند وقتی است در فضای مجازی شاهد بیان شبهه‌هایی هستیم؛ مثلاً اینکه اخبار شهادت حضرت زهرا(س) از جعلیات شیعیان است. برخی هم تعبیر «افسانه شهادت» را استفاده می‌کنند. این مطلب نیز واکنش‌هایی از ناحیه علاقه‌مندان به اهل بیت(ع) در پی دارد و آن اینکه آیا این اخبار، از وثاقت تاریخی برخوردار است یا خیر. من تصمیم گرفتم در اطراف این قضیه صحبت کنم.
کدام عقل قبول می‌کند کسی در اثر تألمات روحی ناشی از مرگ پدر از دنیا برود. بنابراین مرگ ایشان مرگ سریعی است. پس قدر متیقن از اخبار این است که ایشان در عنفوان جوانی و فاصله کمی پس از رحلت پیامبر(ص) از دنیا رفتند.وی افزود: اخبار مربوط به شهادت حضرت زهرا(س) در هر کدام از کتاب‌های شیعه و سنی به نحوی منعکس شده و می‌توانیم نمونه‌ای از این گزارش‌ها را داشته باشیم. منتها اگر بخواهیم راجع به این اخبار قضاوت کلی کنیم باید بگویم این اخبار را می‌توان از دو زاویه مشاهده کرد. یک اینکه حادثه شهادت حضرت زهرا(س) را به عنوان یک واقعه در تاریخ اسلام و مجرد از سایر وقایع ببینیم. این یک شیوه برخورد با اخبار است. برخورد دوم اینکه این واقعه را در ضمن مجموعه‌ای از وقایع بدانیم؛ یعنی مجموعه‌ای از وقایع در زمان رسول خدا(س) اتفاق افتاده است و ما با سلسله اتفاقاتی مواجه هستیم که یک حلقه از آن اتفاقات به حضرت زهرا(س) برمی‌گردد.
حلقه‌ای از سلسله وقایع تاریخی
استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه در مورد خود حضرت زهرا(س) هم چند مسئله مطرح است، اظهار کرد: برای مثال یک مسئله این است که مقامات خلافت، باغ فدک را از ایشان گرفتند و این طور توجیه کردند که این باغ جزء میراث پیامبر(ص) است و پیامبر(ص) فرمودند: ما پیامبران ارثی بر جای نمی‌گذاریم. پس برای خود حضرت زهرا(س) هم چند اتفاق افتاده است. اولین مطلبی که می‌خواهم خدمت دوستان بیان کنم این است که نباید یک واقعه تاریخی که ارتباط با وقایع قبل و بعدش دارد، از سایر وقایع جدا کنیم و به تنهایی تحلیل کنیم. اگر در صدر اسلام در آستانه رحلت پیامبر(ص) مجموعه‌ای از اتفاقات افتاده، باید احتمال بدهیم این اتفاقات ارتباط تنگاتنگی با هم دارند.
وی تصریح کرد: نکته دوم اینکه در این موضوع با یک رشته اخبار مواجهیم. این اخبار یا دینی یا تاریخی است. اخبار دینی اخباری است که گوینده آن یک معصوم است. خب، در این زمینه خبر خاصی از رسول خدا(ص) در اختیار نداریم. آنچه در اختیار داریم یک سری مبانی است. این دست از روایات رسول الله(ص) را که بیانگر مبانی است، شیعه و سنی هر دو روایت کردند؛ مثلاً پیامبر(ص) فرمودندهر کس فاطمه(س) را خشمگین کند، مرا خشمگین کرده است. در کتاب صحیح بخاری هم همین حدیث ثبت شده است. این روایت در حکم یک مبنا برای بحث ماست.
نگرش تاریخی و غیردینی به شهادت
استاد دانشگاه تهران ادامه داد: از ائمه(ع) درباره حضرت زهرا(س) روایاتی را می‌بینیم که مثلاً در کتاب «کافی»، «امالی» شیخ مفید و شیخ طوسی و «احتجاج» طبرسی وارد شده است، اما احادیث شیعیان نوعاً برای شیعیان حجیت دینی دارد، ولی برای اهل سنت یک گزارش تاریخی است. به خاطر تفاوت مبنایی که اهل سنت با ما دارند، روایات شیعه برایشان حجیت شرعی ندارد، ولی ممکن است به عنوان گزاره تاریخی به آن توجه کنند. نتیجه اینکه جنس اخبار مربوط به شهادت حضرت زهرا(س) در کتاب‌ها جزء اخبار تاریخی است به این معنا که پس از رحلت پیامبر(ص)، صحابه و مورخان گزارشگر آن وقایع بودند. پس ما در این مسئله با تاریخ سر و کار داریم.
وی با طرح این پرسش که آیا واقعاً تکیه بر تاریخ برای اثبات یا نفی یک مسئله راهگشاست؟ گفت: وقتی سخن به اینجا می‌رسد باید بگوییم اخبار تاریخی بر دو نوع است؛ یک رشته از اخبار تاریخی به شرح واقعه‌ای با ذکر جزئیات می‌پردازد، ولی یک رشته از اخبار تاریخی آن واقعه را در شکل کلی‌تری در اختیار ما قرار می‌دهند. اگر آن اخبار تاریخی متنوع و متعدد شد و با هم تعارض نداشت ممکن است بتوانیم از آن یک مفهوم مشترک بیرون بکشیم و آن مفهوم تواتر تاریخی است که علم‌آور است.
نگاه سیستماتیک به تاریخ
این حدیث‌پژوه در ادامه یادآور شد: نتیجه اینکه در قضایای شهادت حضرت زهرا(س) باید نگاهمان به تاریخ نگاه سیستماتیک باشد و مجموعه‌ای از وقایع را ببینیم؛ وقایعی که هر کدام در جای خودش یکی از رخدادهای تاریخ اسلام است و غیر قابل انکار است. در ادامه به چند مورد از این وقایع مسلم تاریخی اشاره می‌کنم؛ اول، تشکیل سقیفه برای تعیین خلیفه است. دوم انتخاب ابوبکر علی‌رغم بی‌میلی انصار مدینه است. سوم بیعت جمع کردن برای ابوبکر است. چهارم نارضایتی علی(ع) و چند نفر از یاران ایشان از این واقعه است. مطابق با یک گزارش وقتی عباس می‌شنود مردم با ابوبکر بیعت می‌کنند، پیشنهاد بیعت با امیرالمومنین(ع) را مطرح می‌کند، ولی ایشان می‌گویند من مشغول تجهیز رسول الله(ص) هستم.
اگر شما در تاریخ روی وقایع جزئی دست بگذارید، قابل مناقشه است، ولی اگر نگاه سیستماتیک داشتید و جایگاه فاطمه(س) را در مناسبات خلافت تازه شکل گرفته دیدید، برایتان خیلی طبیعی است که ایشان دچار تأملات روحی و جسمی شده باشد و حاصل آن یک وفات سریع و زودرس باشد،وی تصریح کرد: پنجم، اجتماع و تحصن مخالفان در منزل امیرمؤمنان(ع) است. از طرفی برای دستگاه خلافت لازم بود برای تثبیت خلافت، بیعت حداکثری بگیرد و نگذارد کانونی از مخالفان شکل بگیرد. ششم، مراجعه به خانه علی(ع) جهت تسلیم مخالفان است. در اینجا روشن می‌شود فاطمه زهرا(س) هدف مخالفان نبود، ولی در مسیر هدف مخالفان قرار داشت. وقتی از طرف دستگاه خلافت، به خانه حضرت علی(ع) مراجعه کردند تا ایشان و دوستانش را ببرند، قطعاً آنها با طیب خاطر بیرون نمی‌آمدند و بیعت نمی‌کردند. پس معلوم است باید یک مقدار تهدید و مذاکره وجود داشته باشد. حدیث «احراق البیت» در اینجا شکل می‌گیرد؛ یعنی خلیفه تهدید کرد خانه را آتش می‌زنم. حدیث «احراق البیت» را خیلی از مورخین روایت کردند از جمله طبری، دینوری، ابن ابی الحدید.
ناخشنودی و رحلت سریع حضرت زهرا(س)
استاد دانشگاه تهران تصریح کرد: درباره احراق بیت هیچ چیزی نمی‌گویم، ولی می‌گویم یکی دیگر از مسلمات تاریخی، ناخشنودی حضرت زهرا(س) بعد از رحلت رسول خدا(ص) است. این ناخشنودی از دو جهت بود: یکی از جهت فدک که ایشان ادعا می‌کرد موهبه است، ولی از ایشان گرفته شد. این جزء قطعیات تاریخی است. دوم، مسئله علی(ع) است. به هر حال فاطمه(س) به خاطر اتفاقاتی که برای امیرالمؤمنین(ع) افتاد ناخشنود بود.
وی با بیان اینکه یکی از نکاتی که جزء مسلمات تاریخی است مرگ سریع حضرت زهرا(س) در هجده سالگی است، اظهار کرد: باید دید چرا فاطمه(س) در جوانی فوت می‌کند؟ آیا ایشان بیمار بوده است؟ آیا کسی درباره ایشان سابقه بیماری گزارش کرده است؟ در گزارشات تاریخی نشنیدم ایشان بیمار بوده است. ایشان کار منزل را اداره می‌کرد و چهار فرزند را بزرگ کرده بود. اگر کسی بگوید شاید به جهت وفات پیامبر(ص) و در اثر تألمات روحی از پای درآمدند، می‌گوییم که مگر ایشان برای ما الگوی صبر نیست. کدام عقل قبول می‌کند کسی در اثر تألمات روحی ناشی از مرگ پدر از دنیا برود. بنابراین مرگ ایشان مرگ سریعی است. پس قدر متیقن از اخبار این است که ایشان در عنفوان جوانی و فاصله کمی پس از رحلت پیامبر(ص) از دنیا رفتند.
داستان عیادت و دفن شبانه
معارف در ادامه تاکید کرد: مسئله بعد عیادت کردن خلیفه اول و دوم است که خیلی از منابع آن را نقل کردند. خب حضرت زهرا(س) به آنها اجازه ورود ندادند، آنها علی(ع) را واسطه کردند و حضرت زهرا(س) پذیرفت، ولی وقتی وارد منزل شدند، ایشان از آنها روی برگرداند. حضرت زهرا(س) در آن جلسه فرمودند شما از پیامبر شنیدند که فرمودند فاطمه(س) پاره تن من است و هر کس او را به خشم بیاورد مرا خشمگین کرده است؟ بعد فرمودند: من از شما ناراحتم و رسول خدا(ص) را ملاقات می‌کنم در حالی که از شما دو نفر ناراحت هستم. بعد حضرت زهرا(س) به علی(ع) وصیت می‌کنند که من راضی نیستم اینها در تشییع جنازه من باشند و بر من نماز بخوانند. ابن ابی الحدید هم بر صحت این گزارش تأکید می‌کند. مسئله بعد هم که جزء مسلمات تاریخ است، دفن ایشان در شب و مخفی بودن قبر ایشان است که سؤال بزرگی ایجاد کرده است که چرا باید تشییع ایشان شبانه و مخفیانه باشد. این یک نکته مجهول تاریخی است.
وی در پایان گفت: وقتی ما این نکته‌ها را که از وقایع صدر اسلام است مطرح می‌کنیم و همه را در رابطه با هم می‌بینیم قضیه آمدن به خانه حضرت زهرا(س) و اینکه برای ایشان اتفاقی افتاده شده باشد، مثل اینکه صدمه‌ای به ایشان وارد شده باشد معقول و منطقی است. بنابراین بدون آنکه حضرت زهرا(س) به شکل مستقیم هدف دستگاه خلافت باشند، به طور غیر مستقیم مورد هدف قرار گرفتند. این کلیت اتفاقاتی است که برای ایشان رخ داد.
این استاد دانشگاه تهران در پایان با بیان اینکه سایر وقایع جزء جزئیات مسئله است که موجب انحراف است، گفت: اگر شما در تاریخ روی وقایع جزئی دست بگذارید، قابل مناقشه است، ولی اگر نگاه سیستماتیک داشتید و جایگاه فاطمه(س) را در مناسبات خلافت تازه شکل گرفته دیدید، برایتان خیلی طبیعی است که ایشان دچار تأملات روحی و جسمی شده باشد و حاصل آن یک وفات سریع و زودرس باشد، همان‌طور که امیرمؤمنان(ع) زمانی که حضرت زهرا(س) را دفن می‌کردند به این نکات اشاره کردند.
