شكر گزارد؛ ^۱ يعنى در مسير صحيح به كار گيرد.
امّا شيوه‏ى انفاق و تقوا و شكرگزارى چيست؟ كدام آيين است كه عدم اجراى آن، به كفران نعمت و تباه‏سازى موهبت‏هاى الاهى مى‏انجامد؟ اين پرسش را بايد از واسطه‏هاى نعمت هدايت پرسيد و پاسخ گرفت. و اين پاسخ، براى انسان بسى گران‏بهاتر از نعمت‏هاى مادّى است.
* * *
كسى كه اين نيازِ پيوسته ـ نياز به هر دو نعمت: خلقت و هدايت‏ـ را با تمام وجود بيابد، به خوبى خطاب الاهى را درك مى‏كند كه فرمود:
يا أيّها النّاس أنتم الفقراء إلى اللّه‏ و اللّه‏ هو الغنيّ الحميد.^۲
احساس فقر در آستانِ اين غناى مطلق، بزرگ‏ترين فخر انسان است. حجّت‏هاى خدا با تمام وجود خود يافتند كه:





بنده را سر بر آستان سودنبهتر از پا بر آسمان بودن
بدين رو، با تمام وجود به درگاه الاهى عرضه داشتند:
أنا عبدك الضعيف الذليل الفقير المسكين المستكين...^۳
و خاضعانه از خداى خود خواستند كه در ازاى هر عزّت ظاهرى در ميان مردم كه نصيب آن‏ها مى‏شود، خداى بزرگ، ذلّتى باطنى در درون نفس خودشان به ايشان مرحمت فرمايد. ^۴ آن گراميان، رمز بزرگى را در همين خاكسارى يافتند و بدان عهد بستند و بر آن پاى فشردند.





بلندى از آن يافت كاو پست شددرِ نيستى كوفت تا هست شد
نقطه‏ى مقابل اين احساس نياز، «استغنا» است؛ يعنى اين‏كه فرد، خود را

امّا در اين ميان، نعمت هدايت بر نعمت خلقت، دست‏كم در دو مورد برترى و امتياز ويژه دارد: يكى در همان نياز همواره، و ديگرى در منّت نهادن خداى رحمان.
نياز همواره را در آن‏جا مى‏بينيم كه در نخستين آموزه‏ى عملى دين ـ نمازـ ما را بر خوانِ معنوى سوره‏ى حمد مى‏نشانند. و در آن‏جا، پس از بيان مقدّماتى‏ـ كه هر يك، پلّه‏اى در نردبان صعود معنوى است‏ـ مهم‏ترين خواسته‏ى ما از خداوند تعالى، «هدايت به صراط مستقيم» است: «اهدنا الصّراط المستقيم.»^۱
اين دعاـ كه هر فرد مسلمان در طول روز، دست‏كم ده بار، آن را مى‏خواندـ در هر بار خواندن، دعايى جديد است. و هر بار كه مستجاب شود، ره‏آوردى تازه براى انسان دارد.
خداوند حكيم، در ميان تمام نعمت‏هاى خود، تنها به همين موهبتِ پيوسته، بر انسان منّت نهاد:
لقد منّ اللّه‏ على المؤمنين إذ بعث فيهم رسولاً... .^۲
و در ميان تمام نعمت‏ها، همين نعمتِ ويژه‏ى برگزيده است كه انسان را در روز پاداش و كيفر، در باره‏ى آن مورد سؤال قرار مى‏دهد:
ثمّ لتسئلنّ يومئذ عن النعيم.^۳
روايات مأثور از امامان معصوم عليهم ‏السلام براى ما بيان مى‏دارد كه مراد از اين نعيم، هدايت و ولايت است. مدلول اين روايات، مورد تأييد عقل سليم است؛ چرا كه نعمت‏هاى فراوانِ خلقت، زمانى به سود انسان خواهد بود كه در مسير هدايت، آن‏ها را به كار گيرد، وگرنه جز خسران و زيان، بر انسان نمى‏افزايد. مثلاً خداوند به انسان حكم مى‏كند كه از نعمت‏هايى كه وى به عنوان امانت‏دار در اختيار خود گرفته، انفاق كند. ^۴ يا به او مى‏فرمايد كه با رعايت تقوا، از همه‏ى نعمت‏هاى مادّى بهره گيرد. ^۵ نيز از او مى‏خواهد كه نعمت‏هاى الاهى را كه به تسخير او درآورده