بررسى و نقد اين سخنان، به تفصيل در جاى خود بايد مطرح شود.
در كنار اين سخنان، وى به اين حقيقت مسلّم اعتراف مى‏كند كه با وجود اين كه دنيا مدارى (سكولاريسم) از نفوذ دين در بسيارى از جوامع كاسته است، «در سراسر جهان، به‏نوعى عطش معنوى وجود دارد كه اديان بايد بتوانند به آن پاسخ گويند». ^۱
* * *
در نهايت، وى، فصلى تحت عنوان «مشكلات عملىِ فراروى اديان» گشوده و به سلطه بلامنازع و آزادى بى حدّ و حصر دانش تجربى و فناورى در جهان اشاره مى‏كند كه سبب تضعيف مبانى دينى و اخلاقى شده است. ^۲
آنگاه براى پاسخ‏گويى به اين پديده، سه كاركرد عملى از دين انتظار دارد:
ـ يافتن اصولى كه بر مبناى آن يك نهاد مؤثر و بيطرف بين‏المللى تأسيس شود. ^۳
ـ كنترل رشد مصرف‏گرايى ـ يعنى حرص و ولع ـ در جاهايى كه رفاه وجود دارد. ^۴
ـ رفع مشكلات حاصل از بيكارى كه پى‏آمدِ گسترش فناورى‏هاست، با توجّه به اين نكته كه بسيارى از راه‏هاى رايج و مشهور براى پركردن اوقات فراغت، كيفيت زندگى انسان را بهتر نمى‏كند. ^۵
* * *
«صحيفه سجاديه»، توانِ آن را دارد كه اين موارد عملى، بلكه موارد افزون بر آن را پاسخ گويد. امام سجاد عليه ‏السلام در دعاى هشتم، از چهل و چهار پديده ناخوشايند و رفتار ناپسنديده به درگاه الهى پناه مى‏برد، از جمله: هيجان حرص، غلبه حسد، ضعف صبر، كمبود قناعت، خوى حميت (تعصّب نابجا)، پيروى خواسته شخصى، اصرار بر گناه، بدرفتارى با افراد فرودست، ترك شكر نسبت به كسانى كه به ما نيكى كرده‏اند، حمايت ستمگر، يارى نكردنِ ستمديده، سخن گفتن در مورد علم بودن علم، عُجب (دل‏خوش داشتن) به عمل، گسترش آرزوها، كم شمردن گناه، دست برداشتن از كفاف و...

گرفته است». ^۱
ويليام مونتگمرى وات، در كتاب ياد شده ـ كه به اصل آن به سال 1995 انتشار يافته ـ چند جلوه از اين غلبه شگفت‏انگيز را نشان مى‏دهد:
گزارش‏هاى دينى برگرفته از محدوديت‏هاى ذهن و زبان آدمى است. ^۲
ـ دين الهى، مانند فرضيه‏هاى بشرى بايد در بوته فرضيه ـ آزمون ـ خطا قرار گيرد و حقانيت آن، بدين‏گونه اثبات شود. ^۳
ـ به عقيده او، «گزارش علمى از جهان كامل نيست» و از اين رو، «ممكن است... قلمروهايى از واقعيت وجود داشته باشند كه از دسترس روش‏هاى علمى موجود، خارج باشند». ^۴ ولى اصرار عجيب او بر تأويل معجزات الهى، ديدنى است. ^۵
ـ وحى، نوعى تجربه است كه براى پيامبر حاصل مى‏شود و در پى آن به اعتقادى رهنمون مى‏شود كه براساس آن عمل مى‏كند. ^۶
ـ سخنان پيامبران، نوعى تصوير از حقيقت است كه در آن، تنها الگوى كلّى حقيقت دارد، هرچند ممكن است جزئيات را نيز جالب توجه بيابند. ^۷
* * *
وات، براساس اين ديدگاه‏ها نتيجه مى‏گيرد كه: «مهم‏تر از مقايسه نظرى بين اديان، سنجش آن‏ها به وسيله نتايج آن‏هاست، يعنى ملاحظه كيفيت زندگى فردى و اجتماعىِ پيروان آن‏ها». ^۸
البته او معيّن نمى‏كند كه اين سنجش چگونه بايد صورت گيرد. برچه مبنايى قطعى و يقينى مى‏توان زندگى فردى يك فرد را با شخص ديگر يا زندگى جمعى يك جامعه را با جامعه ديگر، مقايسه كرد؟ شايد به دليل همين ابهام است كه خودش مى‏گويد: «شايـد روا باشد كه گاهى خشنودى در اين دنيا تحقّق نيابد، بلكه تنها در سايه ابديّت تحقّق پيدا كند.» ^۹ اين جمله، بخشى از جواب خود او به همان كلام است، وگرنه