گفتار سوم : تفاوت دو ديدگاه درباره اجتهاد و فقاهت
در اين گفتار به بيان ايـن نكته اساسـى مى پردازيم كه چگـونگى اجتهاد به زعـم آنان و فقاهت در انديشه ما چيست و چه اختلافاتى با يكديگر دارند. طبق مشى و سلوك آنان ـ اصوليان ـ اجتهاد، امرى بسيار مهم است كه بدون تحمل زحمات زياد به آسانى نمى توان بدان دست يافت و نمى توان به راحتى مجتهد مطلق شد، امّا نزد ما اجتهاد امرى سهل و آسان است كه به راحتى مى توان بدان دست يازيد، زيرا كه شريعت مقدس اسلام، شريعتى سهل و آسان است همان گونه كه پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله وسلم به يكى از اصحاب خود فرمودند:
«... بَعَثنى بالحنيفية السَهْلة السَمْحة...» (بحارالانوار، ج 22، ص 264)
من بر دين پاك و آسان و بدون كژى برانگيخته شده ام.
حال، در دو قسمت به بيان تفاوت بين اين دو ديدگاه مى پردازيم:
ديدگاه اوّل : اجتهاد از ديدگاه اصوليان ـ همان گونه كه قبلاً دانستيم ـ عبارت است از ملكه استنباط و استخراج از منابع و تفريع بر اصول و در اين تعريف، هيچ گاه فعليّت مدّنظر نيست و كمتر كسى مى تواند عملاً بدين فعليت دست يابد، زيرا كه اين تفريعات نهايت ندارند و به پايان نمى رسند و امكان ندارد كه اين فعليّت براى كسى حاصل شود.
بدست آوردن اين ملكه در عصر غيبت امام زمان عليه السلام نسبت به تمامى احكام دين كارى بسيار دشوار و تقريبا غيرممكن مى باشد. بلكه حتى مى توان گفت كه اين كار نسبت به برخى از احكام نيز بسيار سخت و مشكل آفرين است و به دشوارى مى توان بدان رسيد. بدان سبب كه راه و روشى را كه مى پيمايند و طريقه و سلوكى را كه طى مى كنند، راهى مخصوص است كه امر فقاهت و اجتهاد را دشوار مى گرداند. در ابتدا آنان به متون و كتاب هاى فقهى مراجعه مى كنند ، كتاب هايى همچون جواهر، شرايع، لمعه، قواعد و رياض. ۱ و شايد گمان عده اى از آنان چنين باشد كه اين مكتوبات و اين رسالات، همان
1.ـ اينك توضيحى كوتاه درباره هريك از كتب فوق:
الف ـ كتاب «جواهر الكلام فى شرح شرايع الاسلام» يكى از كامل ترين كتابهاى فقهى شيعى و نسبت آن به فقه همچون نسبت بحارالانوار است در حديث، از مرحوم آيه الله العظمى شيخ محمد حسن نجفى اصفهانى (م ۱۲۶۶ هـ . ق ) در نجف اشرف، از شدت شهرت كتابش به صاحب جواهر معروف گشته است (هدية الاحباب، ص ۱۹۲).
ب ـ كتاب «شرايع الاسلام» يكى از كتاب هاى معروف فقه شيعه اماميه كه بسيار مورد توجه علماى شيعه واقع شده، از نجم الدين جعفربن حسن حلى معروف به محقق حلّى (م ۶۷۶ هـ . ق ) كه «المختصر النافع» نيز از آثار اوست. در شهر حلّه عراق مدفون گشت (هدية الاحباب، ص ۲۵۲).
ج ـ كتاب «اللمعة الدمشقيه» يكى از كتاب هاى معروف فقه شيعه كه همه ابواب فقهى را به نحو كاملاً موجزى بيان كرده، از شيخ ابوعبدالله محمد جمال الدين دمشقى عاملى كه بعد از محقق اول، فقيه ترين علماى شيعه اماميه در فقه است. اساتيد زيادى از شيعه و سنى داشت و موفق به اخذ اجازه از همگى آنها گرديد و بالاخره در زمان سلطنت برقوق به فتواى دو قاضى اهل سنت بعد از يك سال كامل كه در زندان بسر برد به اعدام محكوم گرديد و در سال ۷۸۶ هـ . ق به شهادت رسيد. وى اين كتاب را در زندان تأليف كرد،در حالى كه از كتاب هاى فقه چيزى جز مختصر نافع محقق (ره) به همراه نداشت. در شيعه به شهيد اول معروف مى باشد. (هدية الاحباب، ص ۱۸۵،۱۸۷)
د ـ كتاب «قواعد الاحكام» يكى ديگر از آثار معروف فقه شيعه، از عالم بزرگوار شيعه ابومنصور آيه الله جمال الدين حسن بن يوسف بن مطهّر حلى معروف به علامه حلى. وى در تمامى علوم و فنون اسلامى صاحب تأليفات عالى است. بسيار زاهد و عابد بود. سرانجام در سال ۷۲۶ هـ. ق دار دنيا را وداع گفت و در جوار اميرمؤمنان عليه السلام در نجف اشرف مدفون گشت (هدية الاحباب، ص ۲۲۲، ۲۲۳).
هـ ـ كتاب «رياض المسائل فى بيان احكام الشرع بالدلائل» كتابى است حاوى اقوال فقهاى شيعه با اختصار، از عالم بزرگوارشيعه سيدعلى بن محمد على طباطبائى فرزند خواهروداماد علامه وحيد بهبهانى.اين كتاب در واقع شرحى است بركتاب نافع كه معروف است به شرح كبيرمقابل شرح صغيراو، وفاتش درسال ۱۲۳۱ هـ . ق و در حرم حضرت سيدالشهداء عليه السلام دركربلا نزديك دائى خودوحيد بهبهانى مدفون گشت(هدية الاحباب،ص ۱۹۴).
