أخبار فخّ و خبر يحيى بن عبدالله و أخيه إدريس بن عبدالله

در باره واقعه فخّ و خبر يحيى بن عبدالله و برادرش إدريس بن عبدالله

معرفى اجمالى:

«أخبار فخّ و خبر يحيى بن عبدالله و أخيه إدريس بن عبدالله» تأليف احمد بن سهل رازى (متوفى اوايل قرن چهارم)، به زبان عربى است و موضوع آن بيان اخبارى پيرامون قيام و معركه فخ و زيديه مى باشد.

«شهرت عمده فخ به دليل واقعه اى است كه در روز ۸ ذى الحجه سال ۱۶۹ق در زمان هادى عباسى در آن مكان روى داد. در اين روز كه به يوم فخ معروف است، عده زيادى از علويان به جهت قيام بر خليفه عباسى كشته شدند. پيشواى قيام كنندگان، «حسين بن على بن حسن فخى»، معروف به صاحب فخ، نبيره امام حسن مجتبى(ع) بوده است».

ساختار:

كتاب مشتمل بر يك مقدمه مفصل و ارزشمند از محقق كتاب «ماهر جرّار» و متن مى باشد كه فاقد هرگونه تبويب يا فصل بندى است. مؤلف در بيان مطالب از آيات قرآنى و اشعار عربى بهره گرفته است.

گزارش محتوا:

محقق كتاب در مقدمه مفصل و ارزشمند خود مطالب گوناگون و مهمى بيان نموده است. وى در ابتدا در مورد تاريخ زيديه و نيز درباره كتاب مطالبى را بيان نموده است (مقدمه، ص۱۵).

وى مطالب اساسى كتاب را در چهار قسمت معرفى نموده كه بدين شرح است:

۱.معركه فخ؛ ۲.جان سالم به در بردن يحيى و ادريس و فرار آن دو به حبشه؛ ۳. اخبار ادريس در آفريقا و مغرب تا وفات وى به وسيله سم؛ ۴. اخبار يحيى و سرگردانى او در شهرهاى مختلف، و رسيدن وى به ديلم، هراس هارون الرشيد از او، و سرانجام دستگيرى و كشتن او (مقدمه، ص۱۷).

ماهر جرّار همچنين در مقدمه به اسانيد و منابع و نسخه هاى خطى كتاب اشاره كرده است.

مؤلف پس از مقدمه اى بسيار مختصر، كتاب را با واقعه فخ آغاز كرده؛ چنان كه از گفتار خود او استفاده مى شود، توجه اصلىِ نويسنده به نتيجه قيام است كه بلافاصله بعد از اين مقدمه كوتاه، به بيان شرح قيام فخ پرداخته است (متن، ص۱۳۱).

نويسنده، يك سخنرانى از «يحيى بن عبدالله» و دو سخنرانى از «حسين بن على فخى» را نقل كرده كه قبل از جنگ فخ در اردوگاه خود ايراد كرده اند. هدف از سخنرانى «يحيى بن عبدالله» كه سرشار از آيات الهى است، تحريض پيروان خويش به جنگ و قيام است (متن، ص۱۵۲).

آن چه كه در سخنرانى اول كه از «اسحاق بن ابراهيم» روايت شده، به چشم مى خورد اسامى بزرگان زيديه است كه «حسين بن على فخى» در خلال سخنرانى از آنها به عنوان «سلف صالح» ياد كرده است كه بيانگر اعتقاد سياسى «حسين فخى» است. برخى از اسامى كه در كلام ايشان به چشم مى خورد عبارت است از:

پيامبر خدا(ص)؛ حمزه سيد الشهداء؛ حضرت على(ع)؛ امام حسن(ع)، امام حسين(ع)؛ جعفر بن ابى طالب؛ عبد الله بن حسن؛ ابراهيم بن عبد الله (متن، ص۱۴۸).

مؤلف، چنين گزارش مى دهد كه يحيى و ادريس بن عبدالله پس از انصراف و جدايى از حبشه، دعوت هايى از شهرهايى مانند: مكه، كوفه داشتند. آنها پس از مشورت با ياران خود به سوى مغرب رفتند (متن، ص۱۶۴).

در پايان كتاب تتمه اى از كتاب «المصابيح» اثر «احمد بن ابراهيم حسنى» متوفاى ۳۵۲ق آورده شده و در آن اخبار خروج «حسين بن على فخى» و اخبارى از «يحيى و ادريس بن عبد الله» ذكر شده است (متن، ص۲۷۵).

در اخبارى كه پيرامون «حسين بن على فخى» ذكر شده او را مردى داراى صلاحيت، با فضل و كرامت، شجاع و سخاوتمند معرفى نموده است.(متن، ص ۲۷۸).

در اخبار ديگر بيان شده كه يحيى و ادريس از معركه فخ جان به در بردند و سپس چگونكى كشته شدن آنها را ذكر كرده است.

خبرى از مردن ادريس چنين بيان شده كه وى ده سال در مغرب زندگى مى كرد و در آن جا به اقامه احكام الهى پرداخته بود، هارون سمى در سويق (غذايى با روغن) ريخت و به مردى از اهل عراق داد و ادريس از آن خورد و سه روز بعد از دنيا رفت هارون پانصد هزار درهم پاداش به آن مرد عرب داد (متن، ص۳۲۷).

وضعيت كتاب:

فهرست مطالب و موضوعات در ابتداى كتاب و فهرست منابع، آيات قرآنى، آثار، رجال سند و روايات، اعلام و مترجمان، اماكن،فرقه ها، قبائل، مذاهب، الفاظ‍ ، اصطلاحات، مفاهيم كتب، اشعار، خطبه ها و نامه ها در انتهاى كتاب ذكر شده است.

توضيحات در پاورقى به صورت منظم بيان شده است.