روايات بسيارى در ذيل يكى از اين عنوان ها ، آنها را مقتضاى خردورزى خوانده و از مصداق هاى احتياط عقلى و دورانديشى عاقلانه دانسته اند .

ب همسويى با قرآن

اگر چه مى توان در يك كار تحليلى و ژرف ، همسويى همه توصيه هاى اخلاقى ائمّه عليهم السلام را با قرآن نشان داد و سيراب گشتن جان آنان را از زلال قرآن بر نمود ، اما در مجموعه پيش رو ، احاديث سوم ، چهارم ، پنجم و يازدهم بيشتر از ديگر احاديث ، اين هماهنگى را به رخ مى كشند .
در حديث سوم ، پرهيز از بيهوده كارى به روشنى با آيات آغازين سوره مؤمنون : « قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ هُمْ فِى صَلَاتِهِمْ خَـشِعُونَ * وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ » و نيز آيات پنجاه و پنجم سوره قصص: « وَ إِذَا سَمِعُواْ اللَّغْوَ أَعْرَضُواْ عَنْهُ وَ قَالُواْ لَنَآ أَعْمَالُنَا وَ لَكُمْ » و هفتاد و دوم سوره فرقان : « وَ إِذَا مَرُّواْ بِاللَّغْوِ مَرُّواْ كِرَامًا » همسو است .
در حديث چهارم و پنجم نيز ، مسئله اعراض از لغو از زاويه اى ديگر كاويده شده و حتى در حديث چهارم ، به گونه اى مستقيم به قرآن استدلال شده و امام سجاد عليه السلام مستند قرآنى خود را در متن سخن خود گنجانده است .
قطعه «من أيقن بالخلف جاد بالعطيّه» ، در حديث يازدهم نيز آيه سى و نهم سوره سبأ را به ياد مى آورد كه در مقاله بدان پرداخته ايم .

ج هماهنگى با طبيعت و فطرت

خلقت انسان ، كژى را بر نمى تابد و جز با راستى هدايت نمى يابد . در ميان احاديث اخلاقى حضرت عبد العظيم حسنى عليه السلام نمونه هايى را مى توان برشمرد كه سازگارى آنها با طبيعت و فطرت انسان ، آشكار است كه خود مانند دو نكته پيشين ، مى تواند از بهترين قرينه هاى صحّت اين احاديث به شمار آيد .
حديث دوم ، كه به صبح خيزى سفارش مى كند ، و حديث ششم ، كه خواستار راضى داشتن پدر و مادر و پرهيز از عقوق والدين است ، و نيز حديث هفتم ، كه به رحم مى پردازد

آنچه را آموخته بود ، در زندگى خود عملى ساخت و بدين سان علم به جاى مانده از خود را به سان سرمشقى پويا براى ما به يادگار نهاد . او روايات متعددى در علم فقه ، اخلاق و عقايد دارد كه در مسند نوشته شده براى ايشان موجود است . ما از ميان اين احاديث ، يازده حديث را كه بيشتر رنگ اخلاقى دارند برگزيديم و ترجمه و شرح آنها را به عنوان هديه اى كوچك ، تقديم دوست داران اهل بيت عليهم السلام مى كنيم . پيش از آغاز بحث ، نكاتى چند را تذكر مى دهيم .
احاديث اخلاقى منقول از پيروان اهل بيت عليهم السلام چنان گسترده است كه همه عرصه هاى روابط انسانى ، فردى و اجتماعى را در برمى گيرد . احاديث حضرت عبد العظيم حسنى عليه السلام نيز از اين امر ، مستثنى نيست و همان گونه كه در مقاله خواهيد ديد ، روايات نقل شده ايشان پهنه عريضى از اخلاق و آداب معاشرت را فرا مى گيرد . در اين احاديث نكته هايى نغز به چشم مى آيد و محورهايى ، مانند تكيه بر اصول عقلانى و نيز هماهنگى فرمان هاى اخلاقى با طبيعت و فطرت انسان از يك سو ، و همسويى با آموزه هاى قرآن از ديگر سو ، ديده مى شود . ما اين برداشت هاى كلى را كوتاه و گذرا ارائه مى دهيم .

الف تكيه بر اصول عقلانى

جايگاه و ارزش خرد رهيافته به دين در ميان تعليمات آسمانى ، به جايگاه و ارزش چراغ روشنى افروز ماننده است و روح بسيارى از سفارش ها و توصيه هاى اخلاقى ، پيروى از عقل سيلم و خرد قويم است . عقل ، نيروى اصلى و محرّك اوّليه براى سير و سلوك انسان است و از اين رو ، تقويت آن و نيز مبادرت به كردار مناسب آن و پرهيز از كارهاى معارض با آن ، مورد توجه اكيد روايات معصومين عليهم السلام است . باب هاى بزرگ حديثى با نام عقل و جهل در جوامع روايى مانند الكافى ، بحار الأنوار و ميزان الحكمة و نيز مجموعه مستقل العقل و الجهل فى الكتاب و السنّة شاهد اين ادّعا است .
در ميان روايات نقل شده در اين مجموعه ، روايت هاى يكم ، دوم و يازدهم به ترتيب به مدارا ، مشورت و پرهيز از خودكامگى و استبداد در رأى سفارش كرده اند . در روايت بلند يازدهم ، تدبير پيش از عمل توصيه شده است كه كاركرد ديگرى از عمليات عقلى است .