گزارش ، چگونگى بروز تواضع و اظهار اين حالت درونى رادر عمل خارجى ، به تصوير كشيده و يگانگى دل و زبان و درون را ترسيم كرده است. ابان كه توفيق همراهى امام صادق عليه السلام را از مدينه تا مكّه داشته است ، مى گويد كه وقتى امام صادق عليه السلام به حرم رسيد ، از مركب پياده شد ، غسل كرد ، كفش هايش را در دست گرفت و پا برهنه داخل حرم شد . من نيز چنين كردم. حضرت فرمود :
يا أبان، مَن صنع مثلما رأيتنى صنعت تواضعاً للّه ، محا اللّه عنه مئة ألف سيّئة، و كتب له مئة ألف حسنة، و بنى اللّه عز و جل له مئة درجة، و قضى له مئة ألف حاجة ؛^۱اى ابان! هر كس از روى تواضع چنان كند كه ديدى من كردم، خداوند صد هزاركار زشتش را از او محو كند و صد هزاركار نيك برايش بنويسد و صد هزار درجه به او بدهد و صد هزار حاجتش را روا كند.
ابزار و اظهار تواضع ، از راه هايى ديگر نيز نقل شده است و امام صادق عليه السلام به پيروان خود ، آنها را تعليم داده است. ايشان مى فرمايد :
انظروا إذا هبط الرجل منكم وادى مكّة، فالبسوا خُلقان ثيابكم، فإنّه لم يهبط وادى مكّة أحد ليس فى قلبه من الكبر إلّا غفر له ؛^۲وقتى وارد مكه شديد، لباس هاى كهنه تان را بپوشيد كه هيچ كس بدون تكبّرى در دل، به مكّه فرو نيامد، مگر اين كه آمرزيده شد.
حديث مشابه ديگرى ، شخصى را كه با امكان استفاده از لباس نو و زيور و زينت ، به خاطر تواضع در مقابل خداوند ، از لباس كهنه استفاده مى كند ، مى ستايد. ^۳
گفتنى است در هر دو حديث ، تميزى و نظافت و زيبايى نكوهش و نهى نشده است ، بلكه خودنمايى و فخر فروشى و تجمّل منع شده و اين منع ، همسو با ديگر اعمال حج ، به ويژه احرام است كه از آداب واجب ورود به مكّه مى باشد.

حسن خلق

شيوه حجِ كاروانى و دسته جمعى ، حاجيان را علاوه بر مراسم و فرايض حج ، در منزل و خورد و خوراك نيز به هم پيوند مى دهد. از سوى ديگر ، سختى اعمال و شرايط ويژه آب و

يتعبّدهم بألوان المجاهد و يبتليهم بضروب المكاره، إخراجاً للتكبّر من قلوبهم و إسكاناً للتذلّل فى أنفسهم؛^۱ خداوند، با سختى هاى رنگارنگ، بندگان خود را به بندگى وا مى دارد و آنها را با ناخوشى هاى گوناگون مى آزمايد تا خود پسندى و كبر را از دل هايشان بيرون كند و فروتنى را در جان هايشان جاى دهد.
و در همين معنا ، حضرت رضا عليه السلام مى فرمايد :
إنّ علّه الحجّ . . . و التقرّب فى العبادة إلى اللّه عزّ وّجل و الخضوع و الاستكانة و الذلّ؛^۲يكى از علّت هاى حج، نزديكى به خداوند از راه عبادت و خضوع و تهيدستى و كوچكى است.
براى هم سويى با اين حكمت و براى نيل به اين هدف ، روايات ، حاجيان را به دورى از كبر و زدودن غرور و تفاخر از دل ها ترغيب و با طرح ثمره مهم حج (آمرزش گناهان) ، آن را مشروط به دورى از كبر و اظهار تواضع كرده است. امام باقر عليه السلام مى فرمايد :
مَن أَمّ هذا البيت حاجّاً أو معتمراً مبرّأً من الكبر، رجع من ذنوبه كهيئته يوم ولدته اُمّه ؛^۳هركس قصد اين خانه كند، به عمره يا حج، و از كبر دورى كند، بدون گناه باز مى گردد، همچون روزى كه مادرش او را زاده است.
اين سفارش از هنگام قصد و عزم حج شروع مى شود و در اوليّن قدم ورود به مكّه و محلّ حج ، تكرار مى شود. در آداب ورود به مكه ، توصيه شده است كه بدون تكبّر و فخرفروشى و در كمال تواضع و آرامش وارد حرم ابراهيمى شويد. اين سفارش را امام صادق عليه السلام به معاوية بن عمّار و نيز به اسحاق بن عمّار ، فرموده اند و اثر چنين ورود متواضعانه اى را غفران و آمرزش خداوند دانسته اند. ^۴ ابان بن تغلب كه از بزرگ ترين راويان فهيم و فقيه است ، نمونه عملى و عينى اين تواضع را گزارش كرده است. اين