خداوند ، بيرون رانده اند. ^۱
پيشوايان دينى ما ، در باره حسن خلق و ارزش و بركات و ثمرات آن در روابط اجتماعى سخن گفته ما را از ضررها و آثار سوء بدخلقى ، بر حذر داشته اند ، به عنوان نمونه پيامبر فرمود :
الخُلُق الحسن نصف الدين؛^۲خوى نيكو، نيمه اى از دين است.
و همو فرمود :
الخُلُق السيّئ يفسد العمل كما يفسد الخلّ العسل؛^۳خوى بد، عمل را فاسد مى كند؛ همچون سركه كه عسل را خراب مى كند.
آرى ، اگر حج گزار نرمخو ، خوشرو و خوش زبان نباشد و با همراهان و نزديكان بناى بد خلقى بگذارد و با اندك سختى خشم بگيرد ، حج شيرين و پر ارزش خود را از دست مى دهد و با دستى خالى و كوله بارى تهى باز مى گردد.

نگهدارى زبان

زبان و كلام ، نقش ويژه اى در روابط انسانى ايفا مى كند و در متون اخلاقى ، بسيار بدان پرداخته شده است. گناهان بزرگى با زبان انجام مى گيرد و هيچ عضوى به اندازه آن ، نمى تواند انواع گوناگون معصيت و طاعت داشته باشد. ايجاد دشمنى و عداوت ، با زبان ممكن است و اظهار دوستى و محبت هم با آن ميسّر. كج خلقى و بددهنى و دشنام ، با زبان انجام مى گيرد و خوش صحبتى و مزاح و شوخى نيز. در حج ، به اين عضو ، توجه شده است و خداوند در قرآن كريم ، بعضى از افعال زشت آن را به هنگام حج ، حرام كرده است :
«الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَّعْلُومَـتٌ فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا

هواى حجاز ، زمينه را براى درگيرى ها و برخوردهاى احتمالى كوچك و بزرگ آماده مى سازد. گاه زائران و ديگر همراهان ، عادت هايى دارند كه براى بعضى ديگر پسنديده نيست و گاه كمبود امكانات و تنگى مكان در منا و مشعر ، به همراه غربت و سرگشتگى و دورى از خانه و خانواده ، چنان روح را مى آزارد كه احتمال طغيان آن مى رود و آن گاه ، غضب و ناراحتى ، زمام امور را از كف عقل مى ربايد و در اين هنگام بايد منتظر حادثه بود كه گاه كفّاره و عقوبتهايى را هم براى زائر در پى دارد. از اين رو ، رعايت آداب معاشرت و خوشرويى و خوش اخلاقى ، از لازمترين كارها محسوب مى شود.
امامان معصوم عليهم السلام براى گام به گام اين سفر روحانى ، دستورات و توصيه هايى بيان كرده اند تا زائر را از اين دام شيطانى (ترشرويى و بداخلاقى) برهانند و حج او را بى فساد و خلل ، مقبول و مأجور گردانند. در ابتداى خروج از خانه ، دعاى خروج را بخواند و بگويد:
اللّهمّ إنّى أسألك فى سفرى هذا السرور و العمل بما يرضيك عنّى؛^۱خداوندا من از تو در اين سفرم، سرور و انبساط خاطر و عمل به رضاى تو را مى طلبم.
و براى هنگام پيمودن مسير حج ، فرموده اند:
ما يعبأ من يؤمّ هذا البيت إذا لم يكن فيه ثلاث خصال: خُلُقٌ يُخالق به من صحبه، أو حلمٌ يملك به من غضبه، أو ورعٌ يحجزه عن محارم اللّه ؛^۲به زائرى كه سه خصلت در او نباشد، توجّه نمى شود. حسن صحبت و نيكويى معاشرت با همراهان، بردبارى و خوددارى به هنگام خشم، و پارسايى و پرهيز از محرّمات خداوند.
اين حديث كه مشابه آن در آداب سفر ، زياد نقل شده است ، ^۳
حج گزار بد اخلاق و تندخو را دور از عنايت خداوند بر مى شمارد و او را بى بهره از حج معرفّى مى كند. چنين كسى ، گويا آمده و ديده و رفته است ، بدون هيچ نصيبى و ثمرى! چنين شخصى مورد نكوهش شديد واقع شده و اهل بيت عليهم السلام ، او را از دايره ولايت خود و گروه مؤمنان به