>

191
نسيم حديث

پسركم ! نيكيت تو را خوش نيايد و كار نيكويت را بزرگ نشمارى كه هلاك مى شوى.
افزون بر اين روايت ، كلام پيامبر كه از طريق كتاب هاى اهل سنت به ما رسيده و در كنار ديگر روايات ، آثار اخروى عجب را بر مى شمرد ، به گونه اى صريح تر ، به بزرگ شمارى نفس اشاره مى فرمايد:
من حمد نفسه على عملٍ صالح، فقد ضلّ شكره و حبط عمله؛۱هر كس خود را بر كار نيكوى خويش بستايد، آن را بى ارج نهاده و عمل خود را تباه كرده است.
روايات ، مفاهيم ديگرى همچون افتخار به عمل ، اتكال به عمل و منّت نهادن و ادلال ، يعنى ناز كردن به آن را نيز ، در خانواده عجب و خودپسندى جاى مى دهند و همه آنها را ، ناپسند و مذموم مى دانند و از آنها باز مى دارند.
افزون بر اين شواهد ، از برخى سؤال و جواب هاى نقل شده ، مى توان استنباط كرد كه مسلمانان صدر اسلام نيز چنين برداشتى از مفهوم عجب داشته اند. در يكى از اين موارد ، ابن جبير نقل مى كند كه مردى از پيامبر صلى الله عليه و آله در باره تعريف مردم از كارهاى خير او و سرور و اعجاب وى به اين امر مى پرسد ، و پيامبر سكوت مى كند و آيه پايانى سوره كهف نازل مى شود. ۲

3 . معناى عجب نزد عالمان پيشين

بر اساس همين معناى لغوى و روايى ، عالمان علم اخلاق نيز تعريف هايى به دست داده اند كه برخى به معناى روايى عجب نزديك و بعضى با آن مطابق است.
ابن مسكويه ، عالم مشهور اخلاقى ، عجب را گمان و خيال نادرست انسان در باره خود مى داند. او مى گويد :
أمّا العُجب، فحقيقته إذا حدّدناه أنّه ظنّ كاذب بالنفس فى استحقاق مرتبة هى غير مستحقّة لها؛۳

1.كنزالعمّال ، ج ۳ ، ص ۵۱۵ ، ح ۷۶۷۷.

2.عدة الداعى ، ص ۲۰۹ و براى مورد ديگر ر. ك : الكافى ، ج ۳ ، ص ۲۶۸ ، ح ۳ .

3.تهذيب الاخلاق ، ص ۱۶۶.


نسيم حديث
190

رفته اند ، و از واژه «خودشيفتگى» نيز براى اشاره به اين معنا و برابر نهى آن با نارسيسم «narcissism» در حوزه علم روان شناسى استفاده شده است. ۱

2 . عجب در روايات

در قرآن و روايات نيز كه برخى در پى خواهد آمد ، عجب به همان معناى لغوى استعمال شده و تصرّفى در آن صورت نگرفته است. اين روايات ، عجب را در همان استعظام نفس و خشنودى و رضايت از آن به كار برده اند. روايات متعددى نيز بر اين نكته اتفاق نظر دارند كه هرگاه انسان از خودش خشنود گردد و يا از عملش شادمان گردد و كارش در نظرش بزرگ آيد و يا به نعمت هاى وجودى و كمالات نفسانى اش بنازد و ببالد ، به دام عجب گرفتار آمده است. ۲
دقت در تعبيرهايى مانند « اعجاب المرء بنفسه » ۳
، « رضى عن نفسه » يا « الرضا عن النفس » ۴ ، « يتعاظم نفسه » ۵ ، « من كان عند نفسه عظيما » ۶ ، « تكثّر بنفسه » ، ۷ در كنار روايت مشابه و هم مضمون خانواده احاديث عجب ، ما را به اين نكته رهنمون مى نمايند كه استعظام نفس و رضايت از رفتار و كردار پسنديده با عُجب هم معناست و ، شخص معجب را مخاطب و مصداق سخن لقمان مى گرداند كه به فرزندش مى گويد :
يا بنىّ ، لا يعجبك إحسانك، و لا تَتَعظَّمنّ بعملك الصالح ، فتهلك ؛۸

1.دل آدمى و گرايشش به خير و شر ، ترجمه گيتى خوشدل ، ص ۷۱.

2.ر. ك : ميزان الحكمة ، عنوان «العجب» ؛ وسائل الشيعة ، ج ۱ ، ص ۹۸ ، باب ۲۳ «تحريم الاعجاب بالنفس و بالعمل ، و الادلال به» .

3.الكافى ، ج ۱ ، ص ۲۷ ، ح ۳۱ ؛ نهج البلاغة ، نامه ۵۳ ؛ تحف العقول ، ص ۱۰۰ ، ۱۴۷ و ۲۱۴ ؛ عدة الداعى ، ص ۲۲۱ ؛ مشكاه الأنوار ، ص ۵۴۰ ، ح ۱۸۱۴ .

4.غرر الحكم ، ح ۵۴۴۰ ، ۵۴۴۱ ، ۵۷۲۳ ، ۸۲۱۹ ، ۸۲۲۰ و ۱۰۰۲۷ ؛ عيون الحكم و المواعظ ، ح ۷۷۹۳ ، ۷۷۹۴ و ۹۳۳۱.

5.المستدرك على الصحيحين ، ج ۱ ، ص ۱۲۸ ، ح ۲۰۱ ؛ غرر الحكم ، ح ۷۰۵۰.

6.غرر الحكم ، ح ۸۶۰۹ .

7.غرر الحكم ، ح ۷۶۶۳ .

8.الاختصاص ، ص ۳۴۰؛ بحار الأنوار ، ج ۱۳ ، ص ۴۳۱ ، ح ۲۳.

  • نام منبع :
    نسيم حديث
تعداد بازدید : 64481
صفحه از 369
پرینت  ارسال به