امام على عليه السلام با دانشمندان يهود در باره خدا و صفات او به مناظره پرداخت ^۱ و امام حسن عليه السلام و امام حسين عليه السلام بارها در مجلس معاويه ، با او و يا ديگر شاميان به مناظره پرداختند و امام باقر عليه السلام با خوارج ، دشمن ترين دشمنان جدّش ، امام على عليه السلام ، به گفتگو نشست. ^۲
احتجاج ها و مناظره هاى امام صادق عليه السلام نيز شاگردانش ، مانند هشام بن سالم و هشام بن حكم ، مؤمن طاق و حمران و طيّار ، با زنديقان در اواسط نيمه اول قرن دوم هجرى و جزو گرانسنگ ترين ميراث دينى ما در زمينه مناظره اند و رساله هايى چون توحيد مفضّل و اهليلجه ، گواهى بر همين سنّت مناظره است. ^۳ گزارش هاى مفصّل اين مناظره ها ، هم غنى كننده مباحث عقايد و كلام شيعه است و هم نشان دهنده ادب گفتگو و تحمّل و شكيبايى ائمه معصوم ما در برابر خصم و ناراستى ها و درشتى هاى آنان ، كه در مقاله حاضر به آنها اشاره مى كنيم .
در ميان ائمه متأخر ما ، گفتگوهاى نغز و ژرف امام رضا عليه السلام مثال زدنى است. ايشان ، چه در جبهه برون دينى و چه در حوزه درون دينى ، از طريق گفتگو به مقابله با مخالفان پرداخت و سؤالات و شبهه هاى زنديقان و اشكالات ديگر انديشان به حوزه عقايد شيعه را پاسخ گفت. ^۴
راويان ، محدّثان و متكلمان شيعه نيز به پيروى از اسوه هاى خويش ، پاسدار اين سيره بوده اند و بزرگانى مانند شيخ مفيد ، سيد مرتضى ، ابن عقيل ، كراجكى ، نباطى ، طبرسى ، علّامه حلّى ، خواجه نصير طوسى ، شوشترى و بسيارى ديگر ، استادان نمونه و والاى گفتگو و مناظره دينى هستند. بسيارى از آنان ، بر تارك اين قلّه مى درخشند و كتاب هاى «نهج الحق» ، «النقض» ، «احقاق الحق» و «المراجعات» ، شاهد استمرار و پويايى اين جريان مبارك و فرخنده اند .

برده و عقايد متفاوت خود را با هم در ميان نهاده اند ، اين خصيصه عمومى و فطرى در اديان توحيدى ، مورد توجه قرار گرفته و پيامبران بزرگ ، چه در مقام ادعا و تبليغ و چه در موقعيت هاى متعدد عملى ، آن را پاس داشته و حرمت گزارده اند.
نوح ، با كافران قوم خويش الاحتجاج مى كند و به آنان اجازه سخن گفتن مى دهد و سپس دليل هاى خود را ارائه مى دهد ، تا آنجا كه مخالفانش ، آن را بيش از حدّ نياز مى خوانند ^۱ و پيشنهاد قطع گفتگو را مى دهند .
هود و صالح نيز با اقوام خود به گفتگو مى نشينند و استدلال هاى روشن خود را بيان مى كنند ^۲ و ابراهيم خليل با خويشان ^۳ و نيز گمراهان طبيعت پرست ^۴ و حتى سركرده نمروديان بت پرست به بحث مى نشيند و با استدلال ، مبهوتشان مى كند. ^۵
مناظره هاى لوط و شعيب با اقوام خود ^۶ و موسى با فرعون ^۷ و عيسى با متعصّبان يهود نيز ، از نمونه هاى بارز گفتگوى دينى هستند و احتجاجات پيامبر بزرگ اسلام با مشركان عربستان و مسيحيان نجران و يهوديان و مادّه پرستان و منكران معاد ، در بسيارى از كتاب هاى حديثى ، انعكاس يافته است ، ^۸
و به تعبير امام هادى عليه السلام ، بارها و بارها صورت گرفته است. ^۹
پس از پيامبر ، اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام نيز ، اين سيره را تداوم بخشيدند و با اقتدا به سنّت نيكوى پيامبران ، گام در جاى پاى آنان نهادند.