اضربوا بعض الرأى ببعض، يتولّد منه الصواب ؛^۱ پاره اى از نظرها را به پاره اى ديگر زنيد، تا انديشه درست از آن برآيد.
امام على عليه السلام خود اسوه مجسّم اين شيوه بود. او ، با يهودى و مسيحى و خارجى به مناظره مى پرداخت و هدفش ، ارائه حقيقت بود نه چيز ديگر. هدايت طرف مقابل را مى جوييد و نه بردن آبرو و هتك حيثيت او را. عيب ها را نمى كاويد تا بر سر او بكوبد ، بلكه ضعف ها را مى ديد تا اصلاح كند. امام عليه السلام يكى از راه هاى شناخت اين ضعف ها را بحث و گفتگو و درگيرى ذهنى مى دانست:
من استقبل وجوه الآراء، عرف مواقع الخطأ ؛^۲آن كه به استقبال آراى گوناگون برود لغزشگاه ها را بشناسد.
آرى ، مناظره با هدف بازشناختن ضعف و قوّت انديشه و پى بردن به صواب و حقيقت نه تنها مذموم نيست ، كه مورد تشويق و تأكيد است و سيره پيامبران و صالحان بر آن گواهى مى دهد. در اين ميان ، مناظره به قصد برترى جويى ، نكوهيده شده است و احاديث متعددى از «مراء» ، نهى كرده اند.
بسيارى از آيات نهى از جدال ، در اين ظرف مى گنجند. جدال به باطل براى به زير كشيدن حق ^۳ و يا جدال در حق ، پس از آن كه روشن و آشكار گشته است ^۴ و يا جدال بدون در دست داشتن دليل و علم و آگاهى و بدون تكيه بر هدايت الهى و كتاب آسمانى ، ^۵ همه از مصاديق جدال نكوهيده اند و محل نهى خدا و رسولش صلى الله عليه و آله . خداوند ، چنين جدال كنندگانى را پيرو شيطان متمرّد خوانده ^۶ و گريزگاهى برايشان نگشوده است. ^۷
منابع دينى جدال بى معنا ، لغو و بدون فايده را نيز نكوهيده اند. اگرچه اين جدال با

و چرا چنين نباشد؟! دينى كه معجزه جاويدانش ، از جنس گفتار است و گفته هاى پيامبران و صالحان و مؤمنان را با كافران و ناصالحان و شيطانيان باز مى گويد ، بايد كه پيروان حقيقى خويش را بر كاربرد شيوه گفتگو و بهره گيرى از روش جدال نيكو ترغيب كند. اغراق نيست كه قرآن را «كتاب گفتگو» بخوانيم: گفتگوى خداى رحمان با پيروان شيطان و جدال رسولان با ناشايستگان.
مرور اجمالى قرآن ، اين ادعا را تصديق مى كند و خواننده را با نگارنده همراه سازد كه شيوه اصلى هدايت در قرآن ، گفتگو است و بنيادى ترين ابزار مقابله نيز ، همان است و اين نه بدان معناست كه ابزارها و شيوه هاى ديگر به كنار نهاده شده است كه هر يك در موقعيت متناسب خويش ضرورند.
خداوند ، پيامبرانش را با كلام مبعوث كرد و زبانشان را به حق گويا ساخت و شمشير را نيز براى پاسدارى از كلام و دفع هجوم ناجوانمردانه بى منطقان ارزانى داشت.

گونه هاى مناظره

مناظره و مجادله ، به عنوان شيوه هاى طبيعى و فطرى ، عموميت دارند و بسيارى از آدميان ، آن را به كار مى برند ، اما از ديدگاه اسلام ، برخى از آنها پسنديده و برخى ديگر نكوهيده اند. حكمى جدا از ديگر شيوه ها دارد و مثلاً «جدال احسن» مناظره براى احقاق حق و يا احتجاج و محاوره براى كشف حقيقت ، به كلى متفاوت از مراء و كشمكش براى خودنمايى است. هر شيوه و گونه ، مى توان جدال ها را به گونه هاى زير تقسيم كرد و حكم هر يك را از ديدگاه اسلام جداگانه ارائه داد.

1 . بر پايه هدف

رويارويى انديشه ها ، گاه به قصد از ميان بردن اختلاف است و گاه به قصد روشن شدن واقع است و گاه براى اظهار وجود كردن و معلومات خويش را به رخ كشيدن كه در اين صورت به تعميق و گسترش اختلاف مى انجامد. در صورت نخست ، اسلام بر آن تأكيد ورزيده و بدان تشويق كرده است. امام على عليه السلام مى فرمايد: