آداب مناظره
اسلام ، براى گفتگو و مناظره هاى درست و بجا ، آدابى را مقرر داشته است كه برخى از آنها الزامى است و ترك آنها ، موجب مى شود جدال و مناظره مورد نظر دين ، تحقق نيابد. ما براساس شواهد قرآنى و روايات ، برخى از اين آداب را برمى شماريم و طالبان آگاهى بيشتر را ، به دو كتاب «منية المريد» از شهيد ثانى و يا ترجمه آن با نام «آداب تعليم و تربيت» از دكتر محمّد باقر حجّتى و «مناظرات فى الامامة» تأليف عبداللّه حسن ، ارجاع مى دهيم.
1 . پيروى از علم
پيش تر آمد كه هدف اصلى مناظره ، كشف حقيقت است و تنها راه رسيدن به حقيقت ، علم است و مناظره ، بدون توان علمى و برهان عقلى ، رها كردن تير در تاريكى است و چيزى جز خودنمايى و يا تعصّب كور و گمراهى را در بر ندارد.
آيات متعددى از قرآن ، مناظره كنندگان را به آوردن برهان و همراه داشتن علم و دليل فرمان داده و از سخن گفتن و مناظره بدون حجّت و سلطان و برهان بازداشته اند. خداوند در سوره آل عمران خطاب به اهل كتاب مى گويد :
«هَـأَنتُمْ هَـؤُلَاءِ حَـجَجْتُمْ فِيمَا لَكُم بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَآجُّونَ فِيمَا لَيْسَ لَكُم بِهِ عِلْمٌ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ» ؛ ۱
هان! شما اهل كتاب، همان كسانى هستيد كه در باره آنچه بدان علم داشتيد، محاجّه كرديد، پس چرا در باره چيزى كه بدان علم نداريد، محاجّه مى كنيد، با آن كه خدا مى داند و شما نمى دانيد.
خداوند همچنين كسانى را كه بدون دليل و حجّت ، مجادله مى كنند ، منفور و مبغوض خود و مؤمنان مى خواند و آنان را متكبّر و زورگو مى داند و از سر همين خوى بد ، سزاوار گمراهى و مُهر بر دل آنان نهادن . ۲ در جايى ديگر آنان را از همين آرمان خيالى ، يعنىبزرگ نمايى از طريق مكابره و مناظره نيز محروم مى داند و سنّت خود را بر ناكامى آنان در اين زمينه جارى مى سازد. ۳
پيامبر خدا نيز به استناد همين آيه ها ، كسى را كه در مناظره و مخاصمه ، از غير علم سود جويد ، سزاوار خشم خدا مى داند؛ خشمى كه براى او تا لحظه مرگ مى پايد. ۴
همين حديث ، با متن «به غير حق» نيز نقل شده كه در معنا و هدف يكى است. ۵
گفتنى است تبعيت از علم و حقيقت ، تنها در حوزه مناظره برون دينى مطرح نيست ، بلكه گفتگوهاى درون دينى را نيز دربر مى گيرد و شاهد آن ، نقل امام سجاد عليه السلام از جدّش ، رسول خدا صلى الله عليه و آله است:
مَن قال فى القرآن بغير علم، فليتبوّأ مقعده من النار ؛هر كس در باره قرآن بدون علم سخن بگويد، جايش در آتش است.
آن گونه كه سبب صدور حديث نشان مى دهد ، حديث براى پاسخ به اهل بصره است كه در باره معناى «صمد» در سوره توحيد با هم به جدل برخاسته بودند و امام سجاد عليه السلام ، پس از نهى از خوض در قرآن و مجادله در آن ، به اين حديث نبوى استشهاد مى كند و اين به روشنى حوزه بحث درون دينى را نشان مى دهد. ۶
امام صادق عليه السلام نيز ، خطاب به مردمى كه به مخاصمه خود با عامّه مردم مى بالند ، همين نكته را گوشزد مى كند و به آنان هشدار مى دهد كه بدون علم و آگاهى از ناسخ و منسوخ قرآن و حلال و حرام آن ، جدال نادرست است و احتمال حرام كردن حلال الهى و حلال نمودن حرام الهى را در پى دارد . ۷
1.سوره آل عمران ، آيه ۶۶.
2.سوره غافر ، آيه ۳۵ و ۵۶ و براى آگاهى از آيات ديگر ، ر. ك : سوره بقره ، آيه ۱۱۱ ؛ سوره انبياء ، آيه ۲۴ ؛ سوره حج ، آيه ۳ و ۸ ؛ سوره لقمان ، آيه ۲۰ ؛ سوره مؤمنون ، آيه ۱۱۷؛ سوره نمل ، آيه ۶۴.
3.همان.
4.سنن الكبرى ، بيهقى ، ج ۶ ، ص ۱۳۶ ، ح ۱۱۴۴۴.
5.المستدرك على الصحيحين ، ج ۴ ، ص ۱۱۲ ، ح ۷۰۵۱.
6.توحيد ، صدوق ، ص ۹۰ ، ح ۵ .
7.بحار الأنوار ، ج ۲ ، ص ۱۳۹ ، ح ۵۹ .
