>

289
نسيم حديث

آداب مناظره

اسلام ، براى گفتگو و مناظره هاى درست و بجا ، آدابى را مقرر داشته است كه برخى از آنها الزامى است و ترك آنها ، موجب مى شود جدال و مناظره مورد نظر دين ، تحقق نيابد. ما براساس شواهد قرآنى و روايات ، برخى از اين آداب را برمى شماريم و طالبان آگاهى بيشتر را ، به دو كتاب «منية المريد» از شهيد ثانى و يا ترجمه آن با نام «آداب تعليم و تربيت» از دكتر محمّد باقر حجّتى و «مناظرات فى الامامة» تأليف عبداللّه حسن ، ارجاع مى دهيم.

1 . پيروى از علم

پيش تر آمد كه هدف اصلى مناظره ، كشف حقيقت است و تنها راه رسيدن به حقيقت ، علم است و مناظره ، بدون توان علمى و برهان عقلى ، رها كردن تير در تاريكى است و چيزى جز خودنمايى و يا تعصّب كور و گمراهى را در بر ندارد.
آيات متعددى از قرآن ، مناظره كنندگان را به آوردن برهان و همراه داشتن علم و دليل فرمان داده و از سخن گفتن و مناظره بدون حجّت و سلطان و برهان بازداشته اند. خداوند در سوره آل عمران خطاب به اهل كتاب مى گويد :
«هَـأَنتُمْ هَـؤُلَاءِ حَـجَجْتُمْ فِيمَا لَكُم بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَآجُّونَ فِيمَا لَيْسَ لَكُم بِهِ عِلْمٌ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ» ؛ ۱
هان! شما اهل كتاب، همان كسانى هستيد كه در باره آنچه بدان علم داشتيد، محاجّه كرديد، پس چرا در باره چيزى كه بدان علم نداريد، محاجّه مى كنيد، با آن كه خدا مى داند و شما نمى دانيد.

خداوند همچنين كسانى را كه بدون دليل و حجّت ، مجادله مى كنند ، منفور و مبغوض خود و مؤمنان مى خواند و آنان را متكبّر و زورگو مى داند و از سر همين خوى بد ، سزاوار گمراهى و مُهر بر دل آنان نهادن . ۲ در جايى ديگر آنان را از همين آرمان خيالى ، يعنىبزرگ نمايى از طريق مكابره و مناظره نيز محروم مى داند و سنّت خود را بر ناكامى آنان در اين زمينه جارى مى سازد. ۳
پيامبر خدا نيز به استناد همين آيه ها ، كسى را كه در مناظره و مخاصمه ، از غير علم سود جويد ، سزاوار خشم خدا مى داند؛ خشمى كه براى او تا لحظه مرگ مى پايد. ۴
همين حديث ، با متن «به غير حق» نيز نقل شده كه در معنا و هدف يكى است. ۵
گفتنى است تبعيت از علم و حقيقت ، تنها در حوزه مناظره برون دينى مطرح نيست ، بلكه گفتگوهاى درون دينى را نيز دربر مى گيرد و شاهد آن ، نقل امام سجاد عليه السلام از جدّش ، رسول خدا صلى الله عليه و آله است:
مَن قال فى القرآن بغير علم، فليتبوّأ مقعده من النار ؛هر كس در باره قرآن بدون علم سخن بگويد، جايش در آتش است.
آن گونه كه سبب صدور حديث نشان مى دهد ، حديث براى پاسخ به اهل بصره است كه در باره معناى «صمد» در سوره توحيد با هم به جدل برخاسته بودند و امام سجاد عليه السلام ، پس از نهى از خوض در قرآن و مجادله در آن ، به اين حديث نبوى استشهاد مى كند و اين به روشنى حوزه بحث درون دينى را نشان مى دهد. ۶
امام صادق عليه السلام نيز ، خطاب به مردمى كه به مخاصمه خود با عامّه مردم مى بالند ، همين نكته را گوشزد مى كند و به آنان هشدار مى دهد كه بدون علم و آگاهى از ناسخ و منسوخ قرآن و حلال و حرام آن ، جدال نادرست است و احتمال حرام كردن حلال الهى و حلال نمودن حرام الهى را در پى دارد . ۷

1.سوره آل عمران ، آيه ۶۶.

2.سوره غافر ، آيه ۳۵ و ۵۶ و براى آگاهى از آيات ديگر ، ر. ك : سوره بقره ، آيه ۱۱۱ ؛ سوره انبياء ، آيه ۲۴ ؛ سوره حج ، آيه ۳ و ۸ ؛ سوره لقمان ، آيه ۲۰ ؛ سوره مؤمنون ، آيه ۱۱۷؛ سوره نمل ، آيه ۶۴.

3.همان.

4.سنن الكبرى ، بيهقى ، ج ۶ ، ص ۱۳۶ ، ح ۱۱۴۴۴.

5.المستدرك على الصحيحين ، ج ۴ ، ص ۱۱۲ ، ح ۷۰۵۱.

6.توحيد ، صدوق ، ص ۹۰ ، ح ۵ .

7.بحار الأنوار ، ج ۲ ، ص ۱۳۹ ، ح ۵۹ .


نسيم حديث
288

تعارض است و آنچه ما [ شيخ مفيد و سيد مرتضى ] انجام مى دهيم ، خلاف اجماع است ؛ زيرا شيعيان از امامان خود روايت كرده اند كه مناظره گر ، بدعت گزار و به كار برنده آن ، نكوهيده است. آيا روايتى بر درستى مناظره ديده اى و در دست دارى ، يا به عقل خويش اعتماد نموده و به رأى مخالف ، هرچند پشتوانه اش اجماع باشد ، توجهى نكرده اى ؟
شيخ مفيد در پاسخ مى گويد: معتزله و حشويه ، به خطا چنين نسبتى به اماميه ، داده اند و هر كس از شيعه ، بپندارد كه اجماع بر نادرستى مناظره منعقد است ، به خطا رفته است؛ زيرا فقيهان اماميه و رهبران دينى شيعه ، مناظره را به كار مى بردند و درستى آن را باور داشتند و من در اين موضوع ، به طور كامل سخن گفته ام و نام هاى مناظره گران معروف را با نوشته ها و مدح هاى أئمه از آنان ، در كتابم الكامل فى علوم الدين و كتاب الاركان فى دعائم الدين آورده ام و اكنون ، حديثى را از آن جمله ، براى تو مى آورم :
أخبرنى أبو الحسن أحمد بن محمّد بسنده عن الصادق عليه السلام : قال: قال لى:
خاصموهم و بيّنوا لهم الهدى الّذى أنتم عليه، و بيّنوا لهم ضلالهم، و باهلوهم فى علىّ عليه السلام ؛۱
با آنان مخاصمه كنيد و هدايتى را كه بر آن هستيد، برايشان روشن كنيد و گمراهيشان را آشكار سازيد و در باره على عليه السلام ، با آنان به مباهله بپردازيد.
گفتنى است آنچه شيخ مفيد آورده است ، تنها روايت در اين باب نيست و احاديث مشابه ديگرى ، آن را تأييد مى كند. امام حسن عسكرى عليه السلام مى فرمايد: نزد امام صادق عليه السلام ، از جدال در دين سخن به ميان آمد و اين كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و امامان معصوم از آن نهى كرده اند. امام صادق عليه السلام فرمود:
لم ينهَ عنه مطلقا، لكنّه نهى عن الجدال بغير التى هى أحسن ؛۲از جدال، به طور مطلق و كلى نهى نشده است، بلكه تنها از جدال به شيوه غير أحسن نهى شده است.

1.الفصول المختاره ، ص ۲۸۴.

2.بحار الأنوار ، ج ۲ ، ص ۱۲۵. و براى روايات ديگر ، به ميزان الحكمة ، عنوان «جدال» مراجعه كنيد.

  • نام منبع :
    نسيم حديث
تعداد بازدید : 64558
صفحه از 369
پرینت  ارسال به