رفتن از سير طبيعى و عقلانى بحث مى شود و از سر ناديده گرفتن آداب ، مناظره را به سوى جنگ و كشمكش هاى لفظى و ستيزه هاى نادرست مى كشاند. در اينجا به برخى از اين آفت ها كه گريبان گير مناظره گران مى شود و بايد از آنها پرهيز نمود ، اشاره مى كنيم:

1 . پيروى از گمان

همان گونه كه در آداب مناظره گذشت ، پايه اصلى دليل ، بايد علم منطبق با واقع خارجى باشد و تنها از برهان و دليل هاى قطعى و درست بهره گرفت. پيروى از گمان و جايگزين كردن خيال و حدس به جاى يقين و علم ، دليل را بر پايه هاى سست و لرزان بنا مى كند و از اين رو در نخستين يورش خصم ، بر زمين مى ريزد. آيات متعددى از قرآن به اين نقص بشرى اشاره دارند و گمراهى و ره به حقيقت نبردن اكثر كافران را نتيجه پيروى از گمان مى دانند.
پيروى از گمان مانع همراهى مناظره گر با واقعيت مى شود و فايده اصلى مناظره ـ يعنى رسيدن به حقيقت ـ را از دسترس او دور مى كند. ما از خيل آيات مرتبط با اين بحث ، تنها يك آيه را مى آوريم:
«إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْوَاهِكُم مَّا لَيْسَ لَكُم بِهِ عِلْمٌ وَتَحْسَبُونَهُ هَيِّنًا وَ هُوَ عِندَ اللَّهِ عَظِيمٌ» ؛ ^۱آن گاه كه آن (بهتان) را از زبان يكديگر مى گرفتيد و با زبان هاى خود، چيزى را كه به آن علم نداشتيد، مى گفتيد و مى پنداشتيد كه كارى سهل است، با آن كه نزد خدا بزرگ بود .

2 . تعصب و لجاجت

تعصّب ، به معناى آن است كه مناظره گر ، نتيجه دلخواه خود را قطعى بپندارد و احتمال اشتباه و تغيير در آن ندهد. اين امرى ناپسند و مانع پيشرفت گفتگو است. اگر مناظره گر از ابتدا ، نقطه پايانى بحث را مشخص كند و هيچ تغيير انديشه و دگرگونى رأى را نپذيرد ، پس ديگر چرا مناظره؟! اگر يك طرف بحث ، حاضر نشود در طول بحث و در صورت رسيدن به عقيده اى متفاوت با عقيده نخستينش ، از رأى خود بازگردد ، مناظره به چه هدفى انجام گيرد؟ نه مناظره كه هيچ دليل و استدلالى ، راهنما و راهبر انسان متعصب نيست؛ زيرا او جهل و عجب و لجاجت را با هم درآميخته و مبادى معرفت خويش را مسدود كرده است. قوى ترين برهان و نيرومندترين مناظره گران را ياراى نفوذ به اين سدّ بسته نيست و تا اين مانع برداشته نشود ، مناظره عقيم است و اگر اين تعصب ادامه يابد ، از مسير حق بيرون مى رود و خروج از حق ، همان و خروج از ايمان همان. ^۲ چنين انسان لجوجى ، خرد خويش را در بند خواسته خود كرده است و در نتيجه ، انديشه درستى ندارد و اگر هم در آغاز داشته باشد ، به تدريج تباه مى گردد ، و امام على عليه السلام به هر سه نكته اشاره دارد: لجبازى ، خرد را به زنجير مى كشد؛ ^۳ و لجوج ، رأيى ندارد؛ ^۴ و لجاجت ، انديشه را تباه مى كند. ^۵

امام على عليه السلام به شكل يك قضيه شرطيه و يك گزاره منطقى ، سبب قوّت گرفتن حجّت و دليل را ، صدق لهجه و راستگويى مى داند و مى فرمايد:
مَن صدقت لهجته قويت حجّته ؛^۱هر كه سخنش راست باشد، دليلش قوّت گيرد.
اين تأثير از آن روست كه سخن راست ، به معناى سخن منطبق با واقعيت خارجى است و اين نكته ، پايه صحّت و درستى استدلال را فراهم مى آورد و از اين رو ، قابل ردّ و انكار و ابطال نيست. درست به همين دليل ، امام على عليه السلام در سخن بلند ديگرى مى فرمايد:
لا يُغلب من يحتجّ بالصدق ؛^۲آن كه به راستى استدلال مى كند، مغلوب نمى شود.
كسى كه به دروغ و تزوير روى مى آورد و به حيله و نيرنگ متوسّل مى شود ، اگرچه به ظاهر ، قدرتمند نشان دهد و به زبان ، اظهار درستى و راستى كند ، اما چون ادعايش حقيقت ندارد ، دير يا زود معلوم مى گردد و نتيجه آن مى شود كه مى دانيم. اين ، از همان مصاديق قاعده اى عمومى است كه مى گويد ، ابزار باطل در راه رسيدن به حق ، كارآيى ندارد و كژراهه اى كه در واقع انحراف از راه اصلى است ، ما را به مقصد اصلى نمى رساند.
گفتنى است در آداب مناظره ، يارى جستن از خداوند نيز گوشزد شده است كه چون ويژه اين عمل نيست و براى همه كارها لازم است ، تنها به ذكر دعايى از امام سجّاد عليه السلام در اين باره بسنده مى كنيم :
اللّهمّ صلِّ على محمّدٍ و آله، و اجعل لى يدا على مَن ظلمنى، و لسانا على مَن خاصمنى، و ظفرا بمن عاندنى ؛خدايا! بر محمّد و خاندانش درود فرست و من را بر آنان كه به من ظلم كردند، مسلّط كن و به من در برابر مناظره كنندگان، زبانى گويا و در مقابل دشمنانم، پيروزى عطا كن.

آسيب هاى مناظره

مناظره معمولاً در فضايى جدّى و گاه دشوار انجام مى گيرد و اين به معناى فشار بر حداقل يكى از دو طرف گفتگو است. گاه اين فشار ، تنگناهايى را پديد مى آورد و موجب بيرون