مناظره هاى امام رضا عليه السلام
چكيده
اين نوشته به بررسى توصيفى ده مناظره امام رضا عليه السلام مى پردازد. هفت مناظره بلند و سه مناظره كوتاه. مقاله در ابتدا، اهميت و جايگاه مناظره را در اديان الهى نشان مى دهد و سپس مناظره هاى نقل شده از امام رضا عليه السلام را گزارش مى كند. اين مناظره ها از كتاب هاى اصلى حديثى، يعنى عيون اخبار الرضا ، تحف العقول ، نزهه الناظر و كتاب الاحتجاج اثر طبرسى برگرفته شده و به بحار الأنوار ، بخش «الاحتجاجات» و نيز مسند امام رضا عليه السلام مراجعه كرده ايم.
مناظره نخست به توحيد و عدل پرداخته، مناظره دوم در باره اراده الهى و مناظره سوم در باره صفات خدا به ويژه كلام الهى است. مناظره چهارم، با غير مسلمانان و مناظره پنجم با مأمون عباسى صورت گرفته و مناظره ششم به يكى از موضوعات اصلى كلام، يعنى امامت و مناظره هفتم به مفهوم عترت پرداخته است . سه مناظره كوچك نيز گفتگوى امام رضا عليه السلام با مأمون و صوفيان است . گفتنى است رنگ اصلى مقاله ، كلامى است ، اما به دليل مناسبت با مقاله قبلى ، آن را در اينجا آورديم .
كليد واژه ها : امام رضا عليه السلام ، مناظره دينى ، صفات الهى ، امامت ، عترت.
اهميت مناظره
انسان به عنوان تنها موجود زنده اى كه با ويژگى ممتاز «نطق» شناخته مى شود ، از ديرباز تا كنون ، ارتباط خود را با ديگران به وسيله سخن و گفتگو سامان داده است. اين ارتباط ها گاه به توليد انديشه انجاميده و در نتيجه تضارب نظرها ، رأيى نو پديد آمده و فكر جديدى زاده شده است. آدميان در طى گفتگو و مناظره ، به عقايد يكديگر پى مى برند و درون نهفتهخويش را براى هم ، آشكار مى سازند. اين ويژگى عمومى بشر ، مورد توجه همه پيشوايان دينى بوده و از نوح عليه السلام تا خاتم پيامبران صلى الله عليه و آله و از اوصياء و حواريان پيامبران پيشين تا امامان معصوم شيعه عليهم السلام همگى بر اين نكته تأكيد ورزيده اند كه گفتگو يكى از اصلى ترين راه هاى تبليغ و دعوت دين است. اين تأكيد به ويژه در آنجا اهميت بيشترى مى يابد كه عرضه معارف والا و پرمايه دين ، پيش مى آيد و وظيفه تفهيم نظرگاه هاى ژرف در آيين الهى بر عهده مبلغان دين قرار مى گيرد. اين سنّت ديرين به هيچ روى به اسلام يا مسيحيت و يا هر دين ديگرى اختصاص نداشته و تنها با استشهاد به قرآن مى توان ، مناظره هاى متعددى را براى آيين هاى توحيدى بسيار كهن شاهد آورد. ۱ در اديان ابراهيمى نيز ، بسى پررنگ تر ، اين روش نيكو ، به نيكويى به كار رفته و ابراهيم خليل ، سردمدار و به كاربرنده مناظره در تبليغ دين و تفهيم معارف آن به قوم خويش بوده است. ۲ او همچنين با طبيعت پرستان راه گم كرده ۳ و سركرده نمروديان به مناظره پرداخته و با استدلال هاى خويش ، مبهوتشان كرده است. ۴
مناظره هاى لوط و شعيب با اقوام خود ۵ و موسى با فرعون ۶ ، نمونه هاى بارزى براى گفتگوى دينى هستند.
در اسلام نيز احتجاج ها و مناظره هاى حضرت محمّد صلى الله عليه و آله با مشركان قوم خويش و نيز اعراب سرتاسر عربستان و همچنين گفتگوهاى علمى و سنگين با مسيحيان نجران و مادّه پرستان ، شواهد بسيار خوبى براى استمرار اين سنّت حسنه هستند. ۷پس از پيامبر ، اهل بيت عصمت و طهارت عليه السلام نيز اين سيره را تداوم بخشيدند و با اقتدا به سنت نيكوى پيامبران ، گام در جاى پاى آنان نهادند. امام على عليه السلام با دانشمندان يهود در باره خدا و صفات او به مناظره پرداخت ۸ و امام حسن عليه السلام و امام حسين عليه السلام با خوارج ، دشمن ترين دشمنان جدش ، امام على عليه السلام ، به گفت و گو نشست . ۹
احتجاج ها و مناظره هاى امام صادق عليه السلام با زنديقان در اواسط نيمه ى اول قرن دوم هجرى و نيز گفت و گوهاى شاگردانش مانند هشام بن سالم و هشام بن حكم ، مؤمن طالق و حمران و طيار و ... جزو گران سنگ ترين ميراث دينى ما در زمينه مناظره اند و رساله هايى چون توحيد مفضّل و اهليلجه گواهى بر همين سنت مناظره است . ۱۰
روايات و گزارش هاى مفصل اين مناظره ها هم غنى كننده مباحث عقايد و كلام شيعه است و هم نشان دهنده ادب گفتگو و تحمل و شكيبايى ائمه معصوم عليهم السلام ما در برابر خصم و ناراستى ها ودرشتى هايى آنان كه درمقاله ى ديگر به آنها پرداخته ايم. ۱۱
در ميان ائمه ، گفتگوهاى نغز و ژرف امام رضا عليه السلام مثال زدنى است. ايشان در جبهه برون دينى و درون دينى ، از طريق گفتگو و مناظره به مقابله با مخالفان پرداخت و سئوالات و شبهه هاى زنديقان و اشكالات ديگرانديشان به حوزه عقايدى شيعه را پاسخ گفت . ۱۲
خوشبختانه كتاب الإحتجاج از آنِ ابو منصور احمدبن على بن ابيطالب طبرسى ، شش مناظره از اين مناظره ها را نقل كرده و ما را از اين گنجينه غنى ، برخوردار كرده است. مى دانيم كه طبرسى از بزرگان و محدثان قرن پنجم و از كسانى است كه كتاب هاى آنان ، جز و منابع كهن و اصلى حديث به شمار مى رود. طبرسى شش مناظره امام رضا عليه السلام را در هفتاد صفحه از كتاب خويش نقل كرده است. ۱۳اين مناظره ها همگى در منابع حديثى متعدد پيش از طبرسى مانند الكافى ، توحيد و عيون اخبار الرضا عليه السلام از صدوق ، تحف العقول و نزهه الناظر ، موجود است. ۱۴
افزون بر اين كتاب ها به كتب جوامع مانند بحار الأنوار ۱۵ مسند امام رضا عليه السلام نيز مراجعه كرده و از اين رهگذر به يك مناظره بزرگ ديگر از امام رضا عليه السلام و سه مناظره كوچك دست يافتيم. گفتنى است اين تعداد بدون احتساب پرسش و پاسخ هايى است كه ميان امام رضا عليه السلام و اصحاب و يا معاندان و مخالفان ايشان ، صورت گرفته و گاه رنگ مناظره دارد.
1.ر. ك : مناظره هاى نوح هود و صالح با اقوام خويش در قرآن كريم ، سوره هود ، آيه ۲۵ ۳۵ و ۵۰ ۵۷ ۶۱ ـ ۶۳.
2.ر. ك : سوره شعراء ، آيه ۶۹ ۸۱ و مريم ، آيه ۴۱ ۴۷.
3.ر. ك : سوره انعام ، آيه ۷۵ ۷۹.
4.سوره بقره ، آيه ۲۵۸.
5.سوره شعراء ، آيه ۱۶۰ ۱۸۸.
6.سوره طه ، آيه ۴۲ ۶۲.
7.ر. ك : سوره فرقان ، آيه ۷ ، ۸ و ۳۱ ؛ سوره اسراء ، آيه ۹۰ ۹۳ ؛ الإحتجاج ، طبرسى ، ج ۱ ، ص ۲۷ و ج ۴۴ ، ص ۴۷ - ۶۴.
8.الإرشاد ، شيخ مفيد ، ج ۱ ، ص ۲۰۱ .
9.الكافى ، ج ۸ ، ص ۳۴۹ ، ح ۵۴۸ .
10.بحار الأنوار ، ج ۳ ، ص ۱۵۲ ، و ج ۱۰ ، ص ۶۴؛ الإحتجاج ، طبرسى ، ج ۲ ، ص ۲۱۲ ۲۴۸ .
11.ر. ك : مناظره از منظر دين در همين مجموعه.
12.عيون اخبار الرضا عليه السلام ، ج ۱ ، ص ۱۳۱ ، ح ۲۸ .
13.الإحتجاج ، ج ۲ ، ص ۱۷۰ ۲۳۸ .
14.براى نمونه ر. ك : الكافى ، ج ۱ ص ۷۸ (باب التوحيد) ؛ عيون اخبار الرضا عليه السلام ، ج ۲ ، ص ۱۰۹ ، ۱۲۱ ، ۱۳۹ ، ۱۳۵ ، ۱۵۱ و ۱۵۷ ؛ تحف العقول ، ص ۳۲۵۳۱۲) .
15.بحار الأنوار ، ج ۱۰ ، ص ۲۹۹ ۳۵۲ ، باب ۱۹ (مناظرات الرضا على بن موسى صلوات اللّه عليه و احتجاجه على ارباب الملل المختلفه والاديان المتشتته فى مجلس المأمون و غيره).