مناظره هاى امام رضا عليه السلام

چكيده

اين نوشته به بررسى توصيفى ده مناظره امام رضا عليه السلام مى پردازد. هفت مناظره بلند و سه مناظره كوتاه. مقاله در ابتدا، اهميت و جايگاه مناظره را در اديان الهى نشان مى دهد و سپس مناظره هاى نقل شده از امام رضا عليه السلام را گزارش مى كند. اين مناظره ها از كتاب هاى اصلى حديثى، يعنى عيون اخبار الرضا ، تحف العقول ، نزهه الناظر و كتاب الاحتجاج اثر طبرسى برگرفته شده و به بحار الأنوار ، بخش «الاحتجاجات» و نيز مسند امام رضا عليه السلام مراجعه كرده ايم.
مناظره نخست به توحيد و عدل پرداخته، مناظره دوم در باره اراده الهى و مناظره سوم در باره صفات خدا به ويژه كلام الهى است. مناظره چهارم، با غير مسلمانان و مناظره پنجم با مأمون عباسى صورت گرفته و مناظره ششم به يكى از موضوعات اصلى كلام، يعنى امامت و مناظره هفتم به مفهوم عترت پرداخته است . سه مناظره كوچك نيز گفتگوى امام رضا عليه السلام با مأمون و صوفيان است . گفتنى است رنگ اصلى مقاله ، كلامى است ، اما به دليل مناسبت با مقاله قبلى ، آن را در اينجا آورديم .
كليد واژه ها : امام رضا عليه السلام ، مناظره دينى ، صفات الهى ، امامت ، عترت.

اهميت مناظره

انسان به عنوان تنها موجود زنده اى كه با ويژگى ممتاز «نطق» شناخته مى شود ، از ديرباز تا كنون ، ارتباط خود را با ديگران به وسيله سخن و گفتگو سامان داده است. اين ارتباط ها گاه به توليد انديشه انجاميده و در نتيجه تضارب نظرها ، رأيى نو پديد آمده و فكر جديدى زاده شده است. آدميان در طى گفتگو و مناظره ، به عقايد يكديگر پى مى برند و درون نهفتهخويش را براى هم ، آشكار مى سازند. اين ويژگى عمومى بشر ، مورد توجه همه پيشوايان دينى بوده و از نوح عليه السلام تا خاتم پيامبران صلى الله عليه و آله و از اوصياء و حواريان پيامبران پيشين تا امامان معصوم شيعه عليهم السلام همگى بر اين نكته تأكيد ورزيده اند كه گفتگو يكى از اصلى ترين راه هاى تبليغ و دعوت دين است. اين تأكيد به ويژه در آنجا اهميت بيشترى مى يابد كه عرضه معارف والا و پرمايه دين ، پيش مى آيد و وظيفه تفهيم نظرگاه هاى ژرف در آيين الهى بر عهده مبلغان دين قرار مى گيرد. اين سنّت ديرين به هيچ روى به اسلام يا مسيحيت و يا هر دين ديگرى اختصاص نداشته و تنها با استشهاد به قرآن مى توان ، مناظره هاى متعددى را براى آيين هاى توحيدى بسيار كهن شاهد آورد. ^۱ در اديان ابراهيمى نيز ، بسى پررنگ تر ، اين روش نيكو ، به نيكويى به كار رفته و ابراهيم خليل ، سردمدار و به كاربرنده مناظره در تبليغ دين و تفهيم معارف آن به قوم خويش بوده است. ^۲ او همچنين با طبيعت پرستان راه گم كرده ^۳ و سركرده نمروديان به مناظره پرداخته و با استدلال هاى خويش ، مبهوتشان كرده است. ^۴
مناظره هاى لوط و شعيب با اقوام خود ^۵ و موسى با فرعون ^۶ ، نمونه هاى بارزى براى گفتگوى دينى هستند.
در اسلام نيز احتجاج ها و مناظره هاى حضرت محمّد صلى الله عليه و آله با مشركان قوم خويش و نيز اعراب سرتاسر عربستان و همچنين گفتگوهاى علمى و سنگين با مسيحيان نجران و مادّه پرستان ، شواهد بسيار خوبى براى استمرار اين سنّت حسنه هستند. ^۷پس از پيامبر ، اهل بيت عصمت و طهارت عليه السلام نيز اين سيره را تداوم بخشيدند و با اقتدا به سنت نيكوى پيامبران ، گام در جاى پاى آنان نهادند. امام على عليه السلام با دانشمندان يهود در باره خدا و صفات او به مناظره پرداخت ^۸ و امام حسن عليه السلام و امام حسين عليه السلام با خوارج ، دشمن ترين دشمنان جدش ، امام على عليه السلام ، به گفت و گو نشست . ^۹
احتجاج ها و مناظره هاى امام صادق عليه السلام با زنديقان در اواسط نيمه ى اول قرن دوم هجرى و نيز گفت و گوهاى شاگردانش مانند هشام بن سالم و هشام بن حكم ، مؤمن طالق و حمران و طيار و ... جزو گران سنگ ترين ميراث دينى ما در زمينه مناظره اند و رساله هايى چون توحيد مفضّل و اهليلجه گواهى بر همين سنت مناظره است . ^۱۰
روايات و گزارش هاى مفصل اين مناظره ها هم غنى كننده مباحث عقايد و كلام شيعه است و هم نشان دهنده ادب گفتگو و تحمل و شكيبايى ائمه معصوم عليهم السلام ما در برابر خصم و ناراستى ها ودرشتى هايى آنان كه درمقاله ى ديگر به آنها پرداخته ايم. ^۱۱
در ميان ائمه ، گفتگوهاى نغز و ژرف امام رضا عليه السلام مثال زدنى است. ايشان در جبهه برون دينى و درون دينى ، از طريق گفتگو و مناظره به مقابله با مخالفان پرداخت و سئوالات و شبهه هاى زنديقان و اشكالات ديگرانديشان به حوزه عقايدى شيعه را پاسخ گفت . ^۱۲
خوشبختانه كتاب الإحتجاج از آنِ ابو منصور احمدبن على بن ابيطالب طبرسى ، شش مناظره از اين مناظره ها را نقل كرده و ما را از اين گنجينه غنى ، برخوردار كرده است. مى دانيم كه طبرسى از بزرگان و محدثان قرن پنجم و از كسانى است كه كتاب هاى آنان ، جز و منابع كهن و اصلى حديث به شمار مى رود. طبرسى شش مناظره امام رضا عليه السلام را در هفتاد صفحه از كتاب خويش نقل كرده است. ^۱۳اين مناظره ها همگى در منابع حديثى متعدد پيش از طبرسى مانند الكافى ، توحيد و عيون اخبار الرضا عليه السلام از صدوق ، تحف العقول و نزهه الناظر ، موجود است. ^۱۴
افزون بر اين كتاب ها به كتب جوامع مانند بحار الأنوار ^۱۵ مسند امام رضا عليه السلام نيز مراجعه كرده و از اين رهگذر به يك مناظره بزرگ ديگر از امام رضا عليه السلام و سه مناظره كوچك دست يافتيم. گفتنى است اين تعداد بدون احتساب پرسش و پاسخ هايى است كه ميان امام رضا عليه السلام و اصحاب و يا معاندان و مخالفان ايشان ، صورت گرفته و گاه رنگ مناظره دارد.