وادى حيرت و ترديد باقى مى ماند ۱ . او به تصور اين كه ديگران را فريفته ، خود را فريب داده است. بر اين اساس ، حضرت على عليه السلام به پيروى از قرآن مى فرمايد: ۲المنافق، مكورٌ مضرٌّ مرتابٌ؛۳منافق، نيرنگ باز و زيانبار و مردّد است.
در كلامى ديگر ، اين ويژگى را ميان همه منافقان ، مشترك مى داند: كلّ منافقٍ مريبٌ؛۴
2 . عبرت نگرفتن
لازمه حركت انديشمندانه انسان ، عبور از وادى شكّ است كه يقين بسيط را به يقين مركّب و عميق تر مبدّل مى سازد. اما عبور از اين وادى ، شوق و انگيزه و حق مدارى مى خواهد ، كه منافق از همه اينها محروم است. منافق ، خود نمى خواهد و نمى طلبد و نمى پذيرد و از اين رو ، در شكّ مى ماند. منافق ، نه درست مى نگرد تا عبرت بگيرد و نه درست مى انديشد. هرگاه چرخ گردون او را بركشد ، به جاى بهره گيرى از فرصتِ مغتنم ، سر به طغيان مى گذارد ، و هرگاه گرفتارى ها و بلايا به او روى آورند ، به جاى تنبّه و هوشيارى ، زبان به شكوه و ناله مى گشايد .
... منافق، چون بنگرد، سرگرم و سر به هوا است و چون سكوت كند، در غفلت و بى خبرى است و چون سخن بگويد، لغو و بيهوده بگويد و چون بى نياز شود، سركشى كند و چون به سختى افتد، زبونى نمايد. زود ناخشنود و دير خشنوش مى شود، [ نعمت ] اندك، او را بر خدا خشمناك كند و فراوانش، خشنودى نسازد. نيّت شرّ بسيار دارد و برخى را جامه عمل مى پوشاند، و بر آنچه نتوانسته، افسوس مى خورد كه چرا نكرده است. ۵
اگر اين سخن را با توصيف مؤمن و شيوه و ويژگى هاى او مقايسه كنيم كه «چون بنگرد ، عبرت گيرد و چون سكوت كند ، بينديشد و چون سخن گويد ، ذكر گويد و چونبى نياز شود ، شكر كند و چون به سختى افتد ، بشكيبد. زودخشنود و ديرخشم است»ـ ، به آسانى فهميده مى شود كه عبرت نگرفتن و نينديشيدن و ياوه بافتن ، چگونه بر دورىِ منافق از مسير تكامل مى افزايد و او را در وادى حيرت و سرگردانى باقى مى گذارد. آرى! پرگويى و بيهوده بافى ، فرصتى به ذكر و تفكر نمى دهد و ميل به شرارت و طغيان ، آرامش روحى منافق را سلب مى كند ، و اگر بر اين همه ، ناخشنودى و ناخرسندى او را از هستى و خداوندگار هستى بيفزاييم ، چه مجالى براى عبرت و هدايتش باقى مى ماند؟
1.سوره نساء ، آيه ۱۴۳ : « مُّذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذَ لِكَ لَا إِلَى هَـؤُلَاءِ» ؛ و نيز بنگريد : سوره توبه ، آيه ۱۱۰.
2.ر. ك : سوره بقره ، آيه ۹؛ سوره نساء ، آيه ۱۴۲.
3.غرر الحكم ، ج ۱ ، ص ۳۴۰ ، ح ۱۲۸۹.
4.غرر الحكم ، ج ۱ ، ص ۳۴۰ ، ح ۱۵۴ (در اين نقل لفظ نيامده است) ، و ج ۴ ، ص ۵۲۹ ، ح ۶۸۵۵.
5.تحف العقول ، ص ۲۱۲.
