دستيابى به اين تشخيص و مجهز شدن به اين سلاح ، به جامعه امكان مى دهد تا منافقان خرد و كلان را بشناسد و از ميان خود براند. اين طريقه و نشانه ، گرچه تنها راه شناخت منافقان نيست ، مهم ترين آنها است. از اين رو ، امام على عليه السلام آن را بر ديگر نشانه هاى منافق مقدّم داشته و فرموده است:
للمنافق ثلاث علاماتٍ: يخالف لسانه قلبه، و قوله فعله، و سريرته علانيته؛^۱منافق را سه نشانه است: زبانش با دلش، گفتارش با كردارش، و درونش با نمودش، يكسان نيست.

ب : نحوه رفتار

1 . خمودى و ناسپاسى

ديگر علامت آشكار منافق كه پيوستگى كاملى با حقيقت او دارد ، چگونگى رفتار وى با ديگران است. منافق برخلاف مؤمن كه با صلابت و اطمينان به صحنه عمل مى آيد و كارى متقن و شايسته ارائه مى دهد ، شكّاكانه و مردّد وارد عمل مى شود. امام على عليه السلام مى فرمايد: «بى گمان يقين مؤمن ، در كردارش و شك منافق ، در رفتارش ديده مى شود» . ^۲
منافق ، به فرجام كارش و نتيجه عملش اميدى و يقينى ندارد و از اين رو ، تنها براى نشان دادن همراهى ظاهرى و موافقت دروغين ، با كسالت به نماز و بى جسارت به جهاد درمى آيد. او اعتقاد چندانى به خداوند هستى ندارد تا به او عشق بورزد و عاشقانه به كار پردازد. او نه خدايى مى شناسد و نه بهشتى و نه نعمتى. خود را مديون كسى نمى داند ، تا سپاسش بگزارد و احسانى نمى بيند ، تا شكرش را به جا آرد و اگر هم سپاسى بگزارد ، از زبانش تجاوز نمى كند و به عمل نمى رسد. پس ، به واقع شكرگزار نيست؛ زيرا شكر حقيقى جز عرفان قلبى و شناخت باطنى نعمت و بهره گيرى از آن در راه اطاعت و رضايت خدا نيست. ^۳ منافق ، بر اثر شك در موجد نعمت ها و نديدن وظيفه عبوديّتش در برابر او ،

شايد گفته شود كه اين راهكار ، ارجاع به يك معيار مشخّص و معيّن نيست و نمى توان آن را تحت ضابطه و قاعده درآورد ؛ زيرا حواسّ ما به درك «لحن القول» ، «نور ساطع» و «شيطان ناطق» راهى ندارند و ممكن است در تشخيص ، به خطا رويم و يكى را به جاى ديگرى بگيريم.
پاسخ اجمالى اين است كه ابزارهاى شناخت ، متعدّدند و دل ، يكى از آنها است. معرفت شهودى و فطرىِ قلب ، زمينه خطاب نبوى و تعليم محمّدى را فراهم مى آورد: «استفتِ قلبك و إن أفتوك الناس؛ ^۱ از دلت بپرس ، اگر چه مردم بر[خلاف] آن فتوايت دهند». امام على عليه السلام در دعاى شعبانيه مى فرمايد :
و أنر أبصار قلوبنا بضياء نظرها إليك، حتّى تخرق أبصار القلوب حجب النور؛^۲ديده دل هايمان را با نور نظرش به تو، روشنى بخش تا ديده دل، حجاب هاى نور را نيز بدرد.
اين معنا كه دل مانند سر ، دو چشم و دو گوش دارد ، از ديدگاه روايات مسلم است ، اما گردش و چرخش شيطان ها در پيرامون دل آدمى ، او را از اين طريقِ شهود و نظر به ملكوت محروم مى كند. ^۳
به مدد اين وسيله و راهكار ، مى توان از عملكرد منافقان در زمينه تحريف معارف دينى و دخالت در فرهنگ مذهبى جلو گرفت و مهم ترين اثر تخريبى آنان را مانع شد. از اين رو ، حضرت براى شناسايى حديث هايى كه به وسيله منافقان ، ساخته و پرداخته مى شد ، به همين طريقه اشاره كرده ، مى فرمايند: «بر هر حقّى ، حقيقتى و بر هر صوابى نورى است. پس موافق كتاب را بگيريد و مخالفش را واگذاريد» . ^۴