ب : ستيزه جويى

اگر عامل پيشين ، درون شخصيّتى و نهفته در روح منافق باشد ، ستيزه جويى و خصومت را مى توان زمينه و عامل بيرونى پيدايش نفاق دانست. كشمكش ها و درگيرى هاى لفظى ، خطّى و فكرى و مجادله هاى شديد سياسى و جناحى ، هر گاه به درازا كشد ، هر دو سوى نزاع را خسته و آشفته مى كند و زمينه مساعدى براى در لاك خود خزيدن ، از سطح به عمق رفتن و دو چهرگى فراهم مى آورد. برخوردهاى جان فرسا و بيم از مخالفت هاى لجبازانه ، هر دو طرف و يا حداقل يكى از آنان را به سكوت و اعلام رضايتِ ظاهرى و يا حتى موافقت نمايشى وامى دارد ، تا با پنهان شدن در پشت پرده نفاق و دورويى ، خود را حفظ كند و نيروى خود را براى موقعيّتى مناسب نگه دارد. بدين سان دل و جان ، بيمار و آفت زده مى شود. حضرت على عليه السلام اين معنا را چه زيبا ترسيم كرده است! آن جا كه مراء و خصومت را سبب مريضى قلب و زمينه رويش نفاق مى داند. ^۱

عبداللّه مى گويد: ما منافقان را از دشمنى شان با على بن ابى طالب مى شناختيم ^۱ و ابوسعيد خدرى «لحن القول» را در سوره محمّد صلى الله عليه و آله ، به بغض امام على تفسير مى كند. ^۲ به روايت امام على عليه السلام ، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرموده اند: «اگر كسى از امّتم ، همه عمرش را عبادت كند ، اما با بغض خاندان و پيروانم خدا را ملاقات كند ، خداوند قلبش را جز به نفاق نخواهد گشود» . ^۳ از امام صادق عليه السلام نيز روايت شده است: «حقِ كسى را كه عمر خود را در اسلام سپرى كرده و حامل قرآن را و امام عادل را ، جز منافقِ رسوا ، انكار نمى كند» . ^۴

ريشه هاى نفاق

الف : حقارت درونى

نفاق به تصريح قرآن ، بيمارى روحى است ^۵ و از ديدگاه احاديث ، مهم ترين علّت آن ، ذلّت و حقارت درونى منافق است . احاديث كه همگى از امام على عليه السلام هستند ، يك صدا اين نكته را تأكيد مى كنند كه نفاق انسان ، ناشى از ذلّتى است كه او در خود مى يابد. ^۶ تحليل هاى روانكاوانه نيز ، اين حقيقت را تأييد مى كنند. منافق ، از بيم افشاى رازش ، هماره خوار و مضطرب است. از يك سو ترس از گردن نهادن به تكاليف و از سوى ديگر ،ترسِ ناشى از مخالفت آشكار و پذيرفتن تبعات آن ، گريبان او را مى گيرد و ترس ، جز ناشى از ضعف و حقارت نيست. ظهور رفتارى همچون تملّق و چاپلوسى در ظاهر ، و غيبت و بدگويى در خلوت ، كه جهد عاجز و ناتوان است ، ^۷ از همين ذلّتِ درونى سرچشمه مى گيرد. اگر به معناى حقيقى نفاق كه از گونه هاى دروغ است ، توجه كنيم ، فرموده على عليه السلام را بهتر خواهيم فهميد: «نفاق ، بر كذب بنا نهاده شده است» ^۸ و «دروغ ، سر از نفاق درمى آورد» ^۹ و «چون دروغ ، خود از خوارى و ذلّت نفس زاييده مى شود» ^۱۰ . پس به آسانى مى توان نفاق را معلول حقارت انسان دانست.