ج : بى آبرويى

در قيامت ، هر دو چهره منافق آشكار مى شود و از اين رو ، رسوا مى گردد. منافقِ زبان بازى كه نقش هاى گوناگونى را بازى كرده است ، با زبان هايى آغشته به زبانه هاى آتش ، به صحنه مى آيد و در روز «كشف سرائر» ، باطنش نموده و چهره اش گشوده مى شود و ندا در مى دهند:
هذا الّذى كان فى الدنيا ذا و جهين و ذا لسانين؛^۱اين، كسى است كه در دنيا دو رو و دوزبانه بود.
امام على عليه السلام از اين رخداد دهشتناك هشدار مى دهد و مى فرمايد: «از نفاق برحذر باشيد كه دو رو ، پيش خدا آبرو ندارد» . ^۲

د : بى اعتمادى

زيان بزرگ نفاق در معاشرت ها و روابط اجتماعى ، بى اعتمادى مردم به شخص دو رو است. انسان ها به كسى كه در هرجا چهره اى دارد و زبانش نه مطابق حقيقت كه موافق منافعش مى چرخد ، اعتماد نمى كنند. چنين كسى با نظر و عقيده كسى مخالفت نمى ورزد و همواره خود را موافق نشان مى دهد و چون اين موافقت ، دروغين و تصنّعى است ، سرانجام افشا مى شود و حتى موافقت هاى واقعى او نيز معلوم نمى گردد. از اين رو ، حضرت على عليه السلام مى فرمايد: «آن كه نفاقش فراوان گردد ، وفاقش معلوم نشود» . ^۳

درمان نفاق

الف : بهره گيرى از قرآن

نفاق نيز مانند بسيارى از امراض درونى ، درمان پذير است. راهى كه امام على عليه السلام در پيش روى ما مى نهد ، بهره گيرى از قرآن است. امام در خطبه بلندى ، خطاب به اصحابش ، آنان

مى شود. از اين رو ، ايمان و نفاق گردهم نمى آيند و هر يك ، ديگرى را كنار مى زند و مؤمن ، از نفاق مبرّا است. ^۱ بر اين اساس ، انسان مؤمن ، در روابط اجتماعى و معاشرتى خود نيز ، دو رو و دو چهره نبوده و اهل ريا و تزوير نيست.

ب : نپذيرفتن حكمت

حكمت ، به معناى دانش استوار و جلوگيرنده از نابخردى و نادانى ، تنها با آموختن و دانش اندوزى به دست نمى آيد. حكمت به معناى حقيقى آن ، يعنى مقدّمات علمى ، عملى و روحى ، براى نيل به هدف والاى انسانيّت ، در دل هايى مى پايد كه پلّه اوّل آموختن را پشت سر گذارند و سپس به مدد طاعت خداى متعال و تقوا و ملازمت حقّ و اطاعت راستين از دين و دورى از ريا و ديگر گناهان كبيره ، به پلّه سوم نزديك گردند كه همان نورِ الهى است و به همه كس داده نمى شود. حكمت در اين معناى حقيقى و حديثى ، در دل مؤمنان محبوب خدا جاى مى گيرد ، نه منافقان مبغوض نزد خداوند. اگر هم منافقى با جدّ و جهد ، اصطلاحاتى را فرا گيرد و گام اوّل را بردارد ، به دليل بى تقوايى و معصيت ، به جايى نمى رسد. به گفته امام على :
إنّ الحكمة لا تحلّ قلب المنافق إلّا و هى على ارتحال ؛^۲حكمت به دل منافق فرو نمى آيد، مگر آن كه در حال كوچ است .
زيرا دل منافق ، سراى حكمت نيست و اگر براى مدّتى اندك در آن جا فرود مى آيد ، در نخستين فرصت از دهان او به بيرون مى جهد. امام به اين نكته تصريح كرده است : «سخن حكيمانه در پى جايگاه اصلى اش ، آن قدر در سينه منافق بالا و پايين مى رود تا آن را بر زبان آورد و مؤمن بشنود و بربايد ، كه وى شايسته آن و بدان سزاوارتر است» . ^۳