مقدّمه

بسم اللّه‏ الرّحمان الرّحيم
و صلّى اللّه‏ على محمّد و آله‏الطّاهرين و اللّعنة الدائمة على اعدائهم اجمعين
ارجوزه قصيده‏اى است كه به وزن رَجَز سروده شود. رجز از قديمى‏ترين اوزان شعر عربى است. بحر رجز از همه‏ى بحرها ساده‏تر و بى‏تكلّف‏تر است و شايد نخستين مرحله از مراحل شعر عربى بوده و گفته‏اند كه نثر مسجّع موزون به مرور ايّام، تبديل به رجز شده است. سادگى و روانى رجز سبب شد تا بعضى از نقّادان قديم ادب عرب‏ـ از جمله ابوالعلاء معرّى‏ـ آن را «أخفض طبقة من الشعر» يعنى پست‏ترين درجه‏ى شعر بنامند.
نخستين كسى كه رجز را طولانى و تبديل به قصيده كرد، «اغلب عجلى» است كه در زمان پيامبر مى‏زيست. سپس «عجّاج» آن را به كمال رساند. گفته‏اند اغلب عجلى و عجّاج در شعر رجز مانند امرؤالقيس و مهلهل در قصيده مى‏باشند. ^۱
رجز را بحر مزدوج هم مى‏گويند؛ زيرا قافيه در هر دو مصراع از يك بيت، مشترك است. دانشمندان و ادبا معمولاً از بحر رجز براى بيان مطالب علمى استفاده كرده‏اند. مشهورترين رجزگويان در تاريخ ادبيات عرب عبارتند از «عجّاج» و پسرش «رؤبه». بحر رجز در هر مصراع سه بار مستفعلن مى‏باشد. ^۲
به نظر نگارنده شايد بتوان گفت اگر شعر رجز از صور خيال، خالى بوده و شاعر تنها درصدد بيان مطالب علمى باشد ارجوزه خواهد بود (مانند ارجوزه ابن‏مالك در نحو و همين ارجوزه از مرحوم آيه‏اللّه‏ العظمى خويى كه ترجمه‏ى آن را ملاحظه مى‏فرماييد) و اگر علاوه بر محتوا، خيال‏انگيز و همراه با لطايف و صنايع لفظى و معنوى شعر باشد (مانند شعر امير معزّى و شعر سعدى)، قصيده به حساب مى‏آيد. امّا از نظر ادباى عرب، هر ارجوزه‏اى، قصيده است؛ در حالى كه هر