پژوهش‌های گروهی باید ترویج و مبانی و آسیب‌های آن معلوم شود

نشست «حدیث‌پژوهی گروهی، شیوه، بایسته‌‌ها، کاستی‌‌ها» روز سه شنبه ۲۳ آذرماه با ارائهحجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدکاظم طباطبایی، رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث پژوهشگاه قرآن و حدیث برگزار شد.
در این نشست، استاد طباطبایی به تشریح مباحث مربوط به پژوهش های گروهی پرداختند که در ادامه، گزیده سخنان ایشان را می خوانید:

به نظر می‌رسد تا قبل از سده اخیر، بیشتر پژوهش‌ها مبتنی بر فرد بوده یعنی افراد خاصی که معمولاً افراد نخبه و شایسته‌ای هستند در صدد بوده‌اند مطالعات خود را سامان دهند و به صورت یک نگاشته مشخص عرضه کنند. در آثار کهن، همانند آثار ارسطو و افلاطون شاهد چنین وضعیتی هستیم و الان هم دیدگاه‌های آنان به عنوان نظر شخص آنها مطرح می‌شود و اگر هم گاهی در برخی از مباحث نظرات یکی از آنها در طول زمان منافات داشته باشد به عنوان اینکه نظر فرد عوض شده در نظر گرفته می‌شود. در آثار اسلامی هم اینگونه است و افراد پرکار و پژوهشگر شایسته‌ای همانند شیخ طوسی را داریم که نماد نگارشگری در حوزه‌های قرآن، حدیث و علوم اسلامی است که همه کارهای وی فردی بوده است.

مزیت پژوهش های فردی در گذشته

سیوطی نیز احتمالا پرکارترین دانشمند اسلامی است. گفته شده چون بداخلاق بوده با کسی سازگار نبوده و حتی شاگرد هم نداشت لذا این عدم سازگاری باعث شده بود فقط بنویسد. ممکن است افرادی باشند که شمار نوشته‌ها و کتاب‌هایشان با ایشان برابری کند اما کتاب‌هایشان همانند سیوطی مرجع نیست. حدود هفتصد کتاب به اسم وی ثبت شده که پانصد نسخه از آنها اکنون وجود دارد و همگی کتاب‌هایی خوب و جامع هستند. اما این کارها فردی بوده و انگار در آن ایام، پژوهش فردی و اینکه شخص متکی به خودش باشد یک مزیت بوده است.

این رویکرد در کار فقهای ما نیز هنوز وجود دارد و اگر از هیئت فتوا سخن بگوییم منجر به ناراحتی برخی می‌‌شود چراکه گفته شده فتوا متوجه مفتی است و باید نظر خودش را ارائه دهد. ممکن است در برخی از مباحث ویژه، از کارشناس دعوت کنند که نظری را ارائه دهد اما تصمیم‌گیرنده همان مفتی است. به نظر می‌رسد این رویکرد در سده اخیر در جهان و ایران و حتی در علوم اسلامی مقداری متحول شده است و به دلایلی افراد به این نتیجه رسیدند که نمی‌توان با آن روال قبلی کار را ادامه داد که یکی از دلایل آن، تنوع دانش‌های بشری حتی در مجموعه علوم اسلامی است و اینقدر کارها گسترده شده که حتی فرد نمی‌تواند در همه مباحث کلام یا اخلاق به طور کامل صاحبنظر باشد.

این تنوع و گوناگونی را که به گستردگی دانش‌ها ضمیمه کنیم به این نتیجه می‌رسیم که دیگر کارهای فردی پاسخگو نیست و همه ما آدم‌هایی با وقت، فرصت و ذهن محدود و در نتیجه کار محدود هستیم. همچنین باید اضافه کرد در سده‌های اخیر ارتباط حوزه‌های دانشی بیشتر شده است. در قدیم اگر کسی حدیث می‌نوشت صرفاً پژوهشگر حدیث بود اما اگر امروز کسی بخواهد کار حدیثی انجام دهد نیازمند توجه به جامعه‌شناسی و سایر علوم انسانی هم هست لذا کار وی سخت و ظریف شده است چراکه حدیث فی نفسه به عنوان منبع معرفت نمی‌تواند به علوم دیگر کمک کند بلکه نیازمند کار میان رشته‌ای هستیم.

پژوهش گروهی، همکاری علمی روشمند

با توجه به این ویژگی‌ها به نظر می‌رسد دوره پژوهش‌های کلان و گسترده و اثرگذار، حتی در مباحثی همانند علوم اسلامی تمام شده است لذا باید پژوهش‌های گروهی ترویج و مبانی و آسیب‌ها و کاستی‌های آن معلوم شود تا بتوانیم پژوهش‌های گروهی را سامان دهیم. مراد ما از پژوهش گروهی، همکاری علمی روشمند و طراحی شده برای دستیابی به معرفت یا تولید فکر با هدف مشخصی است. البته بنا بر این نیست که هر کسی هر چیزی به ذهن وی رسید آن را بنویسند بلکه گروه باید همکاری کنند تا به نتیجه‌ای برسند.

امروزه اگر قرار است خودرویی با تکنولوژی جدید ساخته شود در ابتدا فکر کلانی پشت آن است که سرعت، مصرف سوخت و ظاهر آن باید  فلان گونه باشد لذا با ده‌ها شاخه از دانش‌های تجربی مقایسه می‌شود و و نیازمند استفاده از آنها نیز هست تا این کار به نتیجه برسد. این شیوه در پژوهش‌های علوم اسلامی هم باید پیگیری و به گونه‌ای ساماندهی شود. اگر بخواهیم پژوهش گروهی را با تعریفی که ارائه دادیم به سرانجام برسانیم باید راهکارهای آن را هم ارائه داده و مثلاً اگر کارهای پیشینی انجام شده است آنها را مورد توجه قرار دهیم و اگر پژوهش ما نوآوری خاصی دارد آن را نیز ارائه دهیم.
طبیعتاً چنین کاری که برآیند خرد جمعی گروهی از افراد است بسیار دقیق‌تر، منضبط‌تر و علمی‌تر از کارهای فردی است. اگر به کارهای بزرگان نگاه کنیم در روزگار کهن هیچ کاری که بزرگان انجام می‌دادند ارزیابی هم نمی‌شد؛ مثلاً شیخ طوسی کتاب «التبیان» را نوشتند اما الان طلبه‌های ما که قابل قیاس با شیخ طوسی نیستند از وی مچ‌گیری می‌کنند و مشخص می‌شود که واقعاً وی در فلان بخش اشتباه کرده است لذا نباید کسی گمان کند شیخ طوسی با آن عظمتی که دارد نباید چنین اشتباهی را مرتکب می‌شد.

مرحوم آیت‌الله بروجردی هر وقت می‌خواستند ایرادی از شیخ طوسی بگیرند می‌گفتند ایشان برای هر بحثی پنج دقیقه بیشتر فرصت فکر کردن نداشتند لذا فهرست‌‌هایی که نوشته با عجله بوده و ارزیابی هم نشده است. بنابراین اشکالاتی که امروزه گرفته شده اصلاً عجیب نیست و عظمت شیخ طوسی را هم مخدوش نمی‌کند. از سوی دیگر بزرگان ما گفته‌اند وقتی بین «الفهرست» شیخ طوسی و «الفهرست» نجاشی اختلافی باشد اولویت با نجاشی است چراکه وی همه تمرکز خود را بر این کتاب گذاشته است هرچند که نجاشی از جهت نبوغ فکری قابل قیاس با شیخ طوسی نیست اما کار وی دقیق‌تر بوده است.

ویژگی پژوهش‌های گروهی

پژوهش‌های گروهی که الان انجام می‌شود سبک و سیاق خاصی دارد که با پژوهش گروهی که ما در دارالحدیث انجام می‌دهیم متفاوت است. کاری که آنها انجام می‌دهند این است که یک گروه علمی، عناوین مرتبط با مدخل‌های خودشان را گردآوری می‌کنند و علت این است که این عناوین گسترده و از حیطه کار فردی بیرون است. کار دومی که انجام می‌شود این است که برای هر موضوع و عنوان، یک پرونده علمی تشکیل می‌دهند که توسط کارمندان آنجا انجام می‌شود. مثلاً در برخی از پرونده‌های علمی در دانشنامه جهان اسلام چنین کاری انجام شده است. کار دیگر این است که بررسی می‌کنند چه شخصی در این حوزه‌ها صاحب تخصص بوده و راجع به این مطالب کار کرده است لذا سراغ افراد در رده‌های پائین‌تر نمی‌روند مگر اینکه ناچار شوند افرادی را آموزش دهند.

در روزگار کنونی گاهی به این سمت و سو می‌رویم که نگاشته‌هایمان بسیار گسترده باشند و اگر دایرة المعارفی نوشته می‌شود تلاش دارد همه مباحث مرتبط با خود را بیاورد لذا نگارش انفرادی دایرة المعارف قرآن کریم یا دایرة المعارف جهان اسلام که حجم زیادی دارند از محالات است چراکه غیرممکن است فردی در همه این زمینه‌ها تخصص داشته و کار وی مورد اقبال عمومی قرار گیرد. بنابراین برای کارهای بزرگ که با حوزه‌های دانشی متفاوت درگیر می‌شوند چاره‌ای غیر از پژوهش گروهی نیست.