طرح پژوهشی «تحلیل فهرستی: دیدگاه‌ها، مبانی و سازوکار اجرایی»، طرح «بازیابی منابع روایات عیون اخبار الرضا(ع)» و طرح پژوهشی «مبانی سیره‌پژوهی؛ گونه‌ها و تأثیرات» در بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در دست اجراست.
حجت‌الاسلام سید رضا شیرازی، استاد سطح عالی حوزه علمیه مشهد و عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم اسلامی رضوی با تشریح جزئیات طرح پژوهشی «تحلیل فهرستی: دیدگاه‌ها، مبانی و سازوکار اجرایی»، گفت:
هدف اصلی طرح، تهیه ضوابط و معیارهای فنی روش «تحلیل فهرستی» در حدیث‌پژوهی به منظور بهینه کردن فعالیت‌های حدیث‌پژوهی و افزایش بهره‌وری حدیث‌پژوهان با استفاده از این روش است. از دیگر اهداف طرح، جهت‌دهی آموزش، پژوهش و نوآوری در حوزه علمیه به سمت حل مشکلات و رفع نیازهای موجود در واکاوی احادیث بلکه در زمینه‌های دیگری چون فقه، اصول، رجال، تاریخ و … است.
حدیث‌پژوهی بین محدثین دارای روش‌های متعددی است به نظر می‌رسد که روش مرسوم حدیث‌پژوهی که مبتنی بر بررسی رجالی صرف است، دارای کاستی‌هایی ذاتی است که با توجه به کمبود شدید منابع رجالی اولیه شیعه و تفاوت مبنایی محدثان اولیه در پالایش احادیث قادر به بررسی تامّ و همه جانبه احادیث موجود در منابع حدیثی شیعه نیست.
اگر به منابع حدیثی شیعه، احادیثی از معصومین (ع) که در منابع حدیثی سایر مذاهب اسلامی آمده است و مقدار بسیار معتنابهی است، اضافه شود نیاز مبرم به روش‌های جدید جهت بررسی آنچه از میراث عظیم روایی اهل‌بیت (ع) موجود است، معلوم می‌شود که این روش‌ها باید استکشاف و منضبط شود.
یکی از راه‌های ابتکاری توسط استاد سید احمد مددی «تحلیل فهرستی» است، این روش دارای قابلیت‌هایی است که دامنه و توان حدیث‌پژوهی را چندین برابر می‌کند؛ بنابراین کاوش و یافتن مبانی و ابعاد این روش امری شایسته بلکه ضروری است.
روش تحقیق توصیفی – تحلیلی است؛ با این توضیح که با مراجعه به مصاحبه‌ها و گفتارها و دروس استاد تلاش می‌شود این روش توصیف شود و با تحلیل و مقایسه با روش‌های مرسوم، تلاش در استخراج مبانی و سازوکار این روش می‌شود و در نهایت با پیاده‌سازی این روش بر نمونه‌های حدیثی کاربرد روش و تفاوت آن با روش‌های مرسوم نشان داده می‌شود.
دستاوردهای پژوهشی این طرح تولید و انتشار چندین مقاله علمی پژوهشی در مجلات معتبر و کتاب تحلیل فهرستی «دیدگاه‌ها، مبانی و سازوکار اجرایی» است و مخاطبان این طرح در مرتبه اول فضلا و دانشمندان حوزوی و دانشگاهی و در مرتبه بعد، عموم فرهیختگان و دانش‌اندوزان خواهد بود.
بازیابی منابع روایات عیون اخبار الرضا(ع)
محمود ملکی، استادیار پژوهشکده علوم اسلامی رضوی در توضیح طرح «بازیابی منابع روایاتعیون اخبار الرضا(ع)» به‌ضرورت این طرح اشاره کرد و گفت: حدیث در شیعه با دو شیوه وثاقت سند و وثوق صدوری اعتبارسنجی می‌شود. وثوق به صدور که روش قدما نیز بوده، بر جمع قرینه‌ها استوار است، یکی از قرینه‌های مهم قدما برای ارزیابی و اعتبارسنجی حدیث، اعتبارسنجی منابع مکتوبی بوده است که در قرن‌های دوم، سوم و چهارم تدوین شدند.
اکنون که بیشتر آن منابع از دست رفته، با شواهدی چون طرق و اسناد می‌توان آن منابع را شناسایی و بازیابی کرد. با بازیابی منابع مفقود، احادیث آن منابع هم مشخص می‌شوند. با این شیوه می‌توان احادیثی که در کتاب‌های معتبر بوده‌اند، هر چند از نظر شیوه بررسی سندی ضعیف ارزیابی شده، به گردونه احادیث معتبر وارد کرد.
با بازیابی منابع، میان منابع درجه‌بندی شده که نتیجه آن ترجیح روایات هنگام تعارض است. کتاب عیون اخبار الرضا علیه‌السلام کهن‌ترین اثر باقیمانده است که حجم بالایی از روایات رضوی را در خود جای داده است. نزدیکی زمان مرحوم شیخ صدوق به زمان حیات امام رضا علیه‌السلام و نقش محوری صدوق در باورها و حدیث شیعی پرداختن به ۹۶۷ نص که حدود ۸۰۰ متن آن روایات حضرت رضا علیه‌السلام بازیابی منابع این کتاب را ضروری می‌سازد.
بازیابی منابع مکتوب عیون اخبار الرضا(ع)، دومین گام پس از بازیابی منابع الکافی برای بازیابی و اعتبارسنجی منابع مکتوب حدیث شیعه است. البته فواید دیگری در این پژوهش وجود دارد مانند اینکه تراث نوشتاری تشیع به‌ویژه امام رضا(ع) در سده سوم را در مدینه و خراسان را نتیجه می‌دهد.
تعیین دقیق منابع مکتوب روایات امام رضا(ع) جهت اعتبارسنجی این روایات و غنا بخشی به تاریخ زندگانی امام، تاریخ حدیث شیعه در قرن‌های دوم سوم و چهارم هدف این طرح به شمار می‌رود.
این طرح پژوهشی به روش جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای تهیه و پس از دسته‌بندی اسناد روایات، منابع شناسایی و تدوین شده است؛ بنابراین در این پژوهش برای تحلیل اطلاعات از روش توصیفی تحلیلی بهره خواهیم برد.
منابع این طرح پژوهشی عیون اخبار الرضا(ع)، آثار حدیثی شیخ صدوق، فهرست اسماء مصنفی الشیعه نجاشی، فهرست کتب الشیعه شیخ طوسی، الکافی کلینی است و تعیین منابع عیون اخبار الرضا(ع) و حل برخی تصحیفات اسناد عیون از دستاوردهای اجرای طرح بازیابی منابع روایات عیون اخبار الرضا(ع) خواهد بود. مخاطبان این طرح پژوهشی محققان سیره و تاریخ اهل‌بیت(ع)، حدیث‌پژوهان و پژوهشگران تاریخ ایران به‌ویژه تاریخ خراسان هستند.
مبانی سیره‌پژوهی؛ گونه‌ها و تأثیرات
حجت‌الاسلام مهدی مردانی گلستانی؛ سرپرست پژوهشکده علوم اسلامی رضوی، در تبیین این طرح پژوهشی «مبانی سیره‌پژوهی؛ گونه‌ها و تأثیرات» به اهداف این طرح اشاره و اظهار کرد: این پژوهش با اهدافی همچون تعمیق مباحث نظری در استنباط آموزه‌های اهل‌بیت(ع)، تنقیح مبانی مهم و بنیادین در تحلیل سیرۀ اهل‌بیت(ع) و بسترسازی برای تبیین و ترویج صحیح معارف اهل‌بیت(ع) اجرا شده است.
شناخت سیره اهل‌بیت(ع) بدون داشتن پیش‌فرض‌ها و مبانی مشخص میسور نیست؛ مبانی‌ای که نسبت به مسائل اصلی سیره اتخاذ گردد و مقصود معصوم را نسبت به منش و منطق عملی‌اش روشن گرداند. به‌واقع، فهم و برداشت صحیح از سیره اهل‌بیت(ع) نیازمند برخورداری از باورها و انگاره‌هایی است که اگر سیره‌پژوه، فاقد چنین پیش‌فرض‌هایی باشد، به همان نسبت دریافت او از مقاصد معصوم دچار خلل و خطا خواهد شد. علاوه بر آن اعتبار دیدگاه پژوهشگران درباره سیرۀ اهل‌بیت(ع) در گرو داشتن مبانی و باورهایی است که پذیرش یا ردّ هریک از آن‌ها، تأثیری مستقیم در برداشت ایشان از سیره اهل‌بیت(ع) دارد. از این رو، ضروری است تا پیش از ورود به مطالعات سیره، نسبت به مبانی سیره‌پژوهی موضع‌گیری شود و سپس در چارچوب آن به بررسی سیره اهل‌بیت(ع) اقدام شود.
این تحقیق به روش توصیفی_تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه‌ای انجام می‌گیرد و تلاش دارد تا از طریق ساماندهی مطالعات پیشین، امکان بهره‌گیری عمیق از سیره اهل‌بیت(ع) را فراهم آورد؛ بدین ترتیب که طی یک فرایند منطقی که بر پایۀ سه مرحله تبیین، تأثیر و تطبیق بنا شده است، مبانی سیره‌پژوهی اهل‌بیت(ع) شناسایی، گونه‌شناسی و تاثیرسنجی می‌شود.
هدف از تبیین، معرفی و مرور باورهای دخیل در مطالعات سیره اهل‌بیت(ع) است که به‌صورت جامع و فراگیر اما گزیده و کوتاه صورت می‌گیرد. در این بخش، از ارزیابی و داوری باورها پرهیز می‌شود و تنها با انعکاس آرای محققان شیعه به تبیین ابعاد و جوانب موضوع پرداخته می‌شود. در بخش تأثیر ـ که تکیه‌گاه اصلی پژوهش به‌حساب می‌آید ـ با پی‌جویی باورهای مورد نظر در متون و منابع امامیه، آثار و پیامدهای مبانی سیره‌پژوهی تحلیل و ارزیابی می‌گردد و بالاخره در بخش تطبیق، نمونه‌ها و مصادیق مربوط به مبانی سیره‌پژوهی شناسایی می‌شود و چگونگی تأثیر باورهای مورد نظر در آن‌ها نشان داده می‌شود.
شناسایی مبانی مؤثر در مطالعات سیره اهل‌بیت(ع)، بازیابی کاستی‌های پژوهشی در مطالعات سیره، بسترسازی برای تولید آثار پژوهشی جدید و ارائه پاسخ مبنایی به برخی شبهات و ابهامات از دستاوردهای پژوهشی این طرح می‌باشند و مخاطبان این پژوهش فضلا و دانشمندان حوزوی و دانشگاهی و همچنین عموم فرهیختگان و دانش‌اندوزان خواهند بود.
