حجت‌الاسلام محمدکاظم رحمان‌ستایش، عضو هیئت علمی دانشگاه قم، با تأکید بر پرهیز از انتخاب گزینشی داده‌ها در تحقیقات، بیان کرد: نباید بگوییم چون مسلمانیم و همدلانه قرآن و حدیث می‌خوانیم، پس هر چیزی را که با دیانت و همدلی ما با قرآن و حدیث سازگار است به صورت گزینشی انتخاب کنیم و هر چیزی را که سازگار نباشد نادیده بگیریم یا به آن اهمیت ندهیم.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدکاظم رحمان‌ستایش، عضو هیئت علمی دانشگاه قم، ۳۰ خردادماه در نشست علمی «تجربیات پژوهشی استادان و صاحبنظران»، که از سوی پردیس فارابی دانشگاه تهران برگزار شد، گفت:
در دانش‌های مختلف مشکل اساسی، روش است و در نظام آموزشی ما روش کمتر مورد توجه قرار گرفتند. در گذشته معمولا روش در کار نبود، ولی افراد در کنار استاد، مهارت کسب می‌کردند و آموزش نظری وجود نداشت. البته محدودیت‌هایی داشت، از جمله دو یا سه نفر سال‌ها کنار دست استاد بودند تا مهارتی را به دست آورند.
رحمان‌ستایش بیان کرد: بعد از انقلاب شاهد توسعه زیادی در عرصه‌های مختلف بودیم، ولی مع‌الاسف کیفیت تحت تاثیر توسعه کمی قرار گرفت و آسیب‌هایی را ایجاد کرد. هرکسی در هر شغلی باید این نکته را آویزه گوش خود کند که قبل و بهتر از هر کسی، اشخاص باید خودشان را مدیریت و صلاح و مصلحت خود را پیدا کنند؛ انسان‌ها معادنی هستند که باید استعدادهای خود را شناسایی و شکوفا کنند.
عضو هیئت علمی دانشگاه قم تصریح کرد: برای انتخاب رشته و شغل هم خودشناسی خیلی مهم است و کسانی که خودشناسی دارند موفقیت‌های شایانی را به دست می‌آورند. مثلاً فرد جزئی‌نگر با تاریخ سازگار است، ولی نمی‌تواند به سراغ فلسفه و کلام برود. انسان باید از تجربیات دیگران استفاده کند، ولی هیچ کسی حق ندارد که ادای دیگران را درآورد و هرکسی باید خودش باشد. این اشتباه رخ می‌دهد ولی قرار نیست همه مانند هم باشند و ما باید تفاوت‌ها و استعدادهای خود را کشف کنیم و با دیگران بسنجیم. من به چیزی توانایی و علاقه دارم که دیگری ندارد و برعکس افراد دیگر توانمندی‌هایی دارند که ما نداریم. بنابراین غبطه خوردن به دیگران درست نیست.
مقلد نباشیم
استاد دانشگاه قم با بیان اینکه مرحله اول پژوهش، مسئله‌یابی است، گفت: آثاری که فقط توصیف و تبیین هستند کتاب‌نویسی‌اند؛ شبیه انشاهای مدرسه. البته ارزش خود را دارد ولی اولین مرحله هر تحقیقی، مسئله‌یابی است و پژوهش بدون مسئله بی‌معناست. خیلی از دانشجویان تا بحث مسئله و موضوع پیش می‌آید به دنبال مسائل خاص می‌روند، مثلا در مسائل فقهی به دنبال این هستند که فلان چیز حرام است یا حکم فلان کار چیست؟ در حالی که هر دانشی ۵ محور و هر کدام مسئله دارد.
وی افزود: اولین محور، مبانی است. دوم منابع اعم از منابع طبیعی یا نظری، سوم روش‌ها و چهارم تاریخ است، زیرا هر علمی در طول تاریخ مسیری را طی کرده تا به وضع موجود رسیده و از ابتدا به شکل فعلی نبوده است. محور پنجم محورهای دانش است. مثلا در تفسیر قرآن نیاز داریم که اشخاص، مبانی، منابع، روش، تاریخ و محورهای آن را بشناسیم، یعنی روایات و نقش عقل و نقش قرآن در تفسیر آن را بشناسیم و هرکدام محور یک پژوهش است.
ایرادهای تاریخ علم
رحمان‌ستایش ادامه داد: متاسفانه تاریخ علم ما در حوزه علوم قرآن، حدیث و تفسیر اشکالات زیادی دارد و آنچه به عنوان تاریخ داریم، نام آن را قصه قرآن، حدیث و تفسیر می‌گذارم؛ وقتی قرار است تاریخ هر علمی نوشته شود چرایی‌ها باید مورد توجه باشد، نه صرفاً گزارش ماوقع. همچنین مسئله‌شناسی و مسئله‌پروری مهم است؛ گاهی متاسفانه در مقطع دکتری فردی به سراغ ما می‌آید و از نبود مسئله برای پایان‌نامه خود نگران است، در حالی که باید مسائلی را در ذهن داشته باشد و اگر چیزی برای او مسئله نیست، نشانه ضعف اوست. دانشجو باید از حوادث اطراف خود مسئله بسازد مثلا از حادثه متروپل و گرانی و حوادث روز و آن را بر مبنای قرآنی و روایی مورد تحلیل قرار دهد. مثلا در قضیه متروپل، قوانین شهرداری از جمله ماده صد آن عامل بسیاری از مضرات و خطرها بود و هر کسی تخلفی کرد، با پرداخت پول نادیده گرفته شد و این قانون در فقه و قرآن قابل بحث است. قرآن برای هدایت بشر نازل شده، ولی چرا موجب هدایت ما نمی‌شود؟ چرا صحابه‌ای که در کنار پیامبر(ص) بودند متحول شدند و جان خود را فدای اسلام کردند ولی امروز با اینکه همه قرآن در دسترس ماست باعث تحول ما نمی‌شود.
آفات خجالت در پژوهش
استاد دانشگاه قم اضافه کرد: گاهی اوقات دانشجویانی به خاطر خجالت سؤالات خود را نمی‌پرسند. یا چرا دانشجو باید بعد از بحث جدی علمی از استاد عذرخواهی کند. من معمولا این افراد را تشویق هم می‌کنم. دانشجو نباید مسائل و موضوعاتی را که در ذهنش پدید می‌آید نادیده بگیرد. وقتی در حوزه پژوهش مسئله را یافتیم، موضوع مهم شناخت منابع پژوهش، اصالت و اهمیت آن است. برخی افراد مسئله‌ای را برای پژوهش دارند، ولی به دنبال هر کتابی برای آن می‌گردند، در حالی که هر کسی باید حداقل ۴۰ تا ۵۰ درصد کار خود را از ابتدا طراحی کرده باشد و مهمترین مرحله شناسایی منابع است و باید بداند در کجا به دنبال آن برود. مثلا کسی موضوع پایان‌نامه خود را المیزان انتخاب کرده است. پس باید به سراغ المیزان برود؛ گرچه در برخی موارد یافتن این منابع دشوار است.
استاد دانشگاه قم اظهار کرد: برخی افراد نوشته‌های معمول و مشق شب را با تحقیق‌نویسی و رساله‌نویسی اشتباه می‌گیرند و عینا از منابع کپی‌برداری می‌کنند، در حالی که باید شان رساله‌نویسی و به خصوص اعتبار منبع رعایت شود. افراد بسیاری از هر کتابی برای هر موضوعی استفاده می‌کنند و این درست نیست. دانشجویان گاهی از کتبی استفاده می‌کنند که نمی‌تواند منبع علمی باشد.
تتبع کامل در یک موضوع
وی افزود: همچنین تجمیع و تتبع دقیق داده‌ها در مصادر اصلی اعم از مثبت یا منفی است؛ برخی اوقات باید منبع اصلی ما یکبار برای همیشه به صورت کامل دیده شود. در گذشته عمدتا پایان‌نامه‌ها و آثاری نوشته می‌شد که عنوان «پژوهشی در فلان» یا ... داشت، ولی امروزه کاربرد ندارد. زمانی علم تولید می‌شود که به شکل دقیق، ضابطه‌مند و قاعده‌مند باشد و همه بخش‌های منابع اصلی دیده شود.
استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: اگر کسی بخواهد یک موضوع را در قرآن تتبع کند، حداقل باید یکبار کل قرآن را با نگاه به آن موضوع بخواند و با تردید وارد تحقیق نشود. زمانی کاری نتیجه علمی دارد که مانعیت و جامعیت وجود داشته باشد. افراد بسیاری وقتی پایان‌نامه می‌نویسند، ابتدا چارچوبی را طراحی می‌کنند و بعد داده‌ها را درون آن می‌ریزند، در حالی که طراحی بحث و تحلیلها باید تابع داده‌ها باشد؛ یعنی تا زمانی که نتوانیم داده‌ها را استخراج و ارتباط بین آنها را کشف کنیم، چارچوب درست کردن فایده ندارد. در کنار فیش‌برداری باید به شکلی هوشمند به دنبال ربط اطلاعات و داده‌ها باشد. بنابراین اطلاعات باید محور پژوهش قرار بگیرد.
پرهیز از انتخاب گزینشی داده‌ها
رحمان‌ستایش با تأکید بر پرهیز از انتخاب گزینشی داده‌ها در تحقیقات، تصریح کرد: نباید بگوییم چون مسلمانیم و همدلانه قرآن و حدیث می‌خوانیم، پس هر چیزی را که با دیانت و همدلی ما با قرآن و حدیث سازگار است به صورت گزینشی انتخاب کنیم و هر چیزی را که سازگار نباشد نادیده بگیریم یا به آن اهمیت ندهیم؛ این روش درست نیست. به همین دلیل خیلی از پایان‌نامه‌ها فقط به درد فضای داخلی خودمان می‌خورد، در صورتی که باید در پژوهش بی‌طرف باشیم، البته بی‌طرفی تاکتیک ماست نه راهبرد.
وی در پایان گفت: همچنین طرحنامه دقیق و عمیق ۳۰ درصد کار یک پایان‌نامه است، البته طرحنامه واقعی نه فرمالیته و انشاءنویسی. همچنین اکتشاف ما از منابع باید دقیق باشد مانند زمانی که کسی قصد دارد یک معدن را استخراج کند. دانشجویان باید کلیات و مفاهیم پایان‌نامه خود را آخر آن بنویسند و به سؤالات طرح جواب دهند.
