حجت‌الاسلام سیدمحمدکاظم طباطبایی: با وجود اینکه منابع تاریخ عاشورا بسیار متنوع و شایسته بود، متاسفانه به عللی منابع غیراصیل و داستان‌سرایی و داستان‌پردازی به خصوص در دوره صفویه و قاجاریه زیاد شد و منابع اصلی تحت‌الشعاع قرار گرفت و سبب شد تا منابع غیراصیل، جای منابع اصلی را بگیرد
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدکاظم طباطبایی، رئیس دانشکده علوم و معارف حدیث دانشگاه علوم قرآن و حدیث، شامگاه ۹ مرداد ماه در نشست علمی «منابع اصیل تاریخ عاشورا» با بیان اینکه تاریخ‌پژوهی انواعی دارد، گفت:
یکی تاریخ‌پژوهی به معنای وقایع‌نگاری است یعنی ارائه گزارش از حوادث و گاهی تحلیل تاریخی، یعنی چرایی آنهاست و طبیعتا تاریخ تحلیلی اهمیت بیشتری دارد و منابع بیشتری وجود دارد.
وی افزود: در تاریخ تحلیلی به دنبال پاسخ به این سؤال هستیم؛ چه شد که بعد از ۵۰ سال بعد از وفات پیامبر(ص)، نوه ایشان از سوی نواده ابوسفیان و به اسم اسلام و به دست کسانی که مدعی مسلمانی هستند به شهادت رسیدند. این نوع مباحث در وقایع تاریخی پیدا نمی‌شود و باید در تاریخ تحلیلی بحث شود یا چرایی قیام حضرت سیدالشهداء(ع) جزء این مباحث است.
نقد کتاب صالحی نجف‌آبادی
طباطبایی با بیان اینکه شاید بیش از ۴۰ کتاب دربارهاهداف قیام امام حسین(ع)نوشته شده باشد، تصریح کرد:مرحوم آیت‌الله صالحی نجف‌آبادیکتابی نوشت و هدف از قیام را تشکیل حکومت دانست، ولی کتب متعدد دیگری در رد دیدگاه وی نوشته شد. این کتاب در سال ۴۸ نوشته و بعد از آن ده‌ها کتاب تألیف شد. در سال‌های اخیرمحمد اسفندیاریکتابی در مورد فلسفه قیام امام(ع) نوشت و حدود هفت نظر را مدون کرد و در نهایت ایشان نظر مختار را آورد و این کتاب از نظر تتبع و نقد آرا بسیار خوب است.
رئیس دانشکده علوم و معارف حدیث دانشگاه قرآن و حدیث با اشاره به اینکه درباره کمتر واقعه‌ای این‌قدر متنوع و زیاد مطلب نگاشته شده است، اظهار کرد: اسفندیاری کتاب دیگری به نامکتاب‌شناسی عاشورادارد و حدود هزار کتاب را نام برده که ناظر به مباحث عاشوراپژوهی نوشته شده و بیشتر مرتبط با وقایع‌نگاری است. در قرن دوم هجری شش عنوان کتاب با ناممقتل‌الحسین(ع)نوشته شد که اولین آنها کتاب مقتلی است که یکی از شاگردان امام باقر(ع) یعنی یزید بن جابر جعفی نوشت. البته ما به صورت مستقیم به آن دسترسی نداریم، ولی برخی گزارشهای آن در متون قدیمی آمده است؛ کتاب دیگر هم مقتل الحسین، اسحاق بن عمار دهنی است که در دوره بنی امیه نوشته شد.
مشهورترین کتاب مقتل
طباطبایی بیان کرد: مشهورترین کتاب که در سده دوم هجری نوشته شدمقتل الحسین(ع) ابومخنفاست که در دوره امام صادق(ع) زندگی می‌کرد و جد او از صحابه امام علی(ع) بود و با امام ارتباط خوبی داشت و در حمایت از امام در جنگ صفین حضور داشت. این کتاب در اختیار ما نیست، ولی گزارشهای آن در دو کتاب تاریخ طبری و ارشاد شیخ مفید نقل شده است.
استاد حوزه علمیه اضافه کرد: چون اصل کتاب در دست نیست، برخی افراد مانند آیت‌الله یوسفی غروی این کتاب را براساسگزارشهای آن در منابع مختلفاز جمله این دو منبع بازنگاری کرده‌اند و با عنوانوقعة الطفمنتشر شده و غفاری و دیگران هم این کار را در ایران و عراق انجام داده‌اند و بنده کتاب وقعة الطف یوسفی را می‌پسندم. البته در سال‌های اخیر مقتل ابی مخنف قلابی منتشر و نقد و نیز گزارشهای دروغین آن برملا شد. منشأ کتاب در هند بوده است و حدود ۶۰ سال قبل منتشر شده بود.
طباطبایی گفت: کتاب طبقات کبرای ابن سعد از دیگر مآخذ است.انساب الاشرافبلاذری والامامة و السیاسةهم از کتب اهل سنت در مورد عاشوراست. در اواخر قرن سوم هجری، طبریتاریخ طبریرا نوشت و با وجود اینکه گزارشهای ضعیفی دارد، به دلیل جامعیت آن در نقل حوادث، کتاب شایسته‌ای است و حوادث دوره امام علی(ع) و امام حسین(ع) مفصل آمده است. کتاب دیگر مربوط به عماربن اسحاق دهنی است و بعدها عمده گزارشها از تاریخ طبری بود. وی چون شیعه نیست، روایات شیعه از وقایع عاشورا را ننوشته و همین موضوع مشکلاتی را ایجاد کرده است.
منابع تاریخی اهل سنت درباره عاشورا
استاد حوزه علمیه اظهار کرد: کتابفتوح ابن اعثمدر اوایل قرن چهارم از دیگر آثار در این زمینه است و برخی خطبه‌های امام(ع) را به صورت شایسته ذکر کرده است. البته مقداری داستان‌سرایی دارد که اعتماد به آن را کاهش می‌دهد، ولی به عنوان منبع کهن مورد توجه است. کتاب دیگرمقاتل الطالبیینابوالفرج اصفهانی در نیمه قرن چهارم است که منابع متنوعی را در اختیار داشت. گرچه خود از نسل بنی‌امیه است ولی علوی است و تفکرات زیدی دارد و نسبت به امام حسین(ع) و امام علی(ع) خاضع بود.معجم کبیر طبرانیهم از دیگر کتبی است که ۱۵۰ گزارش در مورد امام حسین(ع) و عاشورا دارد و از کتب نسبتا حدیثی است که به گزاره‌های تاریخی هم نظر دارد.
وی افزود: کتابمقتل الحسینخوارزمی یکی دیگر از آثار است. وی از اهل سنت بود، ولی به امام حسین(ع) علاقه‌مند و خطیب بود و گزارشهای وی عمدتا از فتوح ابن اعثم است؛ تاریخ دمشق ابن عساکر هم از کتب دیگر است. وی اهل دمشق بود و تمایلات اموی داشت و جالب است که در این باره کتاب نوشت. البته رجوع به این منابع به معنای آن نیست که همه مطالبشان درست است.
منابع شیعی مقتل‌نویسی
طباطبایی اظهار کرد: کتاب کامل الزیارات ابن قولویه متوفای سال ۳۶۸ جزو کتب قدیمی محسوب می‌شود که مبنای آن زیارات است، ولی در مورد عاشورا مطالب خوبی دارد و منبع مهمی برای عاشوراپژوهی است. کتاب دیگرامالیشیخ صدوق است که گزارشهای نسبتا خوبی در مورد قیام سیدالشهداء(ع) دارد و سخنرانی‌های شیخ صدوق در یک محرم، در کتاب آورده شده و از مهمترین کتابها در حوزه وقایع‌نگاری عاشورا،ارشاد مفیدوملهوف ابن طاووساست. مفید در ارشاد گزارش نسبتا مفصلی از وقایع عاشورا را آورده و از منابع مختلف و عمدتا از ابی مخنف مطالبی را نقل کرده است.
طباطبایی با بیان اینکه شخصیت شیخ مفید و اینکه کتب در اختیار وی زیاد بوده باعث اهمیت کتاب ارشاد اوست، تصریح کرد: بعدهااعلام الوریاز این کتاب منقولات زیادی داشته است. دیگر کتاب کهن شیعی، لهوف یا ملهوف ابن طاووس است. ابن طاووس از نظر شخصیتی بسیار مورد قبول شیعه بود و کتابخانه‌ای بسیار غنی در اختیار داشت. تاریخ یعقوبی و تذکرة الخواص هم گزارشهایی در مورد عاشورا دارند، ولی حجم آن زیاد نیست. بسیاری از این آثار ترجمه شده‌اند، مانند ملهوف، ارشاد مفید، تاریخ یعقوبی، تاریخ طبری، مقتل ابومخنف و... .
رواج داستان‌پردازی درباره عاشورا
وی افزود: با وجود اینکه منابع تاریخ عاشورا بسیار متنوع و شایسته بود، متاسفانه به عللی منابع غیراصیل و داستان‌سرایی و داستان‌پردازی به خصوص در دوره صفویه و قاجاریه زیاد شد و منابع اصلی تحت‌الشعاع قرار گرفت و سبب شد تا منابع غیراصیل، جای منابع اصلی را بگیرد و هدف از این کتابها گریاندن آن هم به هر بهانه‌ای بود. در ایام کودکی‌ام کتاب‌هایی مانند محرق القلوب و جودی را برایم می‌خواندند، ولی در دوره اخیر این آثار کم شده، گرچه زبان حال جایگزین شده و کار را خراب کرده است.
۳ کتاب جامع و معتبر درباره عاشورا
استاد حوزه علمیه بیان کرد: با توجه به وجود منابع کهن، یکی از خواسته‌ها از منبری‌ها و وعاظ، معرفی منبع است و باید کهن بودن و شایستگی منبع اثبات شود؛ در سده اخیر سه چهار کتاب مهم ناظر به وقایع عاشورا نوشته شد که تلاش کردند از کتب اصیل استفاده کنند. این کتابها می‌توانند ملاک و معیار باشند. اولین اثرنفس المهمومشیخ عباس قمیو از جامعترین و معتبرترین کتب در حوزه تاریخ سیدالشهداء در دوره خود بود؛ شیخ عباس به عنوان متخصص در احادیث، آثار فراوانی دارد که مشهورترین آن مفاتیح است.
وی افزود: این نویسنده در حوزه ائمه(ع) دو کتاب یعنیمنتهی الآمالونفس المهمومدارد که به تاریخ سیدالشهداء(ع) پرداخته‌اند؛ منتهی الآمال گزیده نفس المهموم است و نفس المهموم از نظر جامعیت درباره عاشورا درخور است و کسانی که بخواهند به آن مراجعه کنند، ترجمه مرحوم شعرانی از استادان بزرگ و شایسته وجود دارد که قدر وی شناخته نشده است؛ حواشی و نکات فقه‌الحدیثی مرحوم شعرانی در ترجمه این کتاب بیشتر از نفس المهموم اهمیت دارد و توضیحات و تبیین وی در مورد احادیث این کتاب بی‌نظیر است.
طباطبایی تصریح کرد: کتاب دیگر در دهه اخیر مقتل جامع سیدالشهداء(ع) است که زیر نظر مرحومپیشواییو با حضور همکاران بسیار خوبشان و نظارتآیت‌الله مصباح یزدینوشته شد که کار جامعی است و علاوه بر نقل وقایع تاریخی، تحلیل‌های خوبی هم دارد. منابع را کامل معرفی و مستند ذکر کرده است. نسخه‌ای از این کتاب در ویکی فقه هم وجود دارد.
وی گفت: اثر دیگردانشنامه امام حسین(ع)منتشر شده در مؤسسه دارالحدیث زیر نظرآیت‌الله ری شهریاست که مقتل حضرت سیدالشهداء(ع) با عنوان شهادت‌نامه به عربی و فارسی از دل این دانشنامه استخراج شد و کتاب مستند و جامعی است و از قرن ۹ به بعد به هیچ منبعی مگر مؤید استناد نشده است.
