کتاب «شیعه در دوره امام باقر(ع)» اثر حجت الاسلام سیدقاسم رزاقی موسوی است که به همت پژوهشکده تاریخ و سیره اهل یبت (ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تهیه و به همت نشر این پژوهشگاه منتشر شد.
کتاب «شیعه در دوره امام باقر (ع)» اثر حجت الاسلام والمسلمین سیدقاسم رزاقی موسوی است که به همت پژوهشکده تاریخ و سیره اهل یبت (ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تهیه و به همت نشر این پژوهشگاه در ۳۹۰ صفحه منتشر شد.
گروه تاریخ تشیع پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت (ع) طبق وظیفه ذاتی خود، کلان طرح «تشیع در عصر حضور» را در دستور کار خود قرار داده و بر آن است این مهم را در دوران هر یک از امامان معصوم (ع) در دفتر جدا بررسی و تبیین کرد.
پژوهش حاضر در صدد بررسی وضعیت شیعه در دوران امامتامام باقر (ع)(۹۵ ق -۱۱۴ ق) در ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی، علمی، فرهنگی، اقتصادی و ارائه تصویری جامع از وضعیت شیعه در این دوره زمانی در مناطق شیعه نشین عراق، حجاز، یمن، مناطقی از ایران به ویژه خراسان و قم است. این دوره به لحاظ فرهنگی و اجتماعی از اهمیت خاص برخوردار است و مقطع مهمی برای تاریخ تشیع به شمار می‌آید.
با وجود برخی مشکلات و اختلافات درون مذهبی، تفکیک گروه‌های شیعی روشن بود. در کنار شیعیان پیرو امام، گروهی با اعتقاد به محمد حنفیه و فرزندش از مسیر ائمه اثنی عشر جدا شدند و اولین انحراف در میان شیعه را رقم زدند. گروهی دیگر که در نحوه مواجهه با دستگاه خلافت و شرایط امام، دیدگاه متفاوتی داشتند، زمینه‌های شکل گیری فرقه جدید (زیدیه) را فراهم ساختند.
این نوشتار با تأکید بیشتر بر بررسی وضعیت شیعیان پیرو امام که خط فکری و مشی سیاسی خود را بر اساس نظر آن حضرت قرار دادند، به حیات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی سایر گروه‌های شیعی پرداخته است.
ساختار اثر
این کتاب در پنج فصل تألیف شده است؛ در فصل اول این اثر پس از بیان کلیاتی، در فصل دوم، به تشریح وضعیت علمی و فرهنگی شیعه در دوره امام باقر (ع) پرداخته شده و با مروری بر وضعیت فکری مسلمانان تا دوره امام باقر (ع)، مهم‌ترین اندیشه‌ها و عقاید و تحولات علمی شیعیان مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
نویسنده در ادامه این فصل، ضمن معرفی اصحاب اندیشمند امام (ع) (محدثان و فقهای شیعی)، به جریان شناسی علمی – فرهنگی عصر امام باقر (ع) (سیاست‌های علمی – فرهنگی عصر امام باقر (ع)، تشکیل جامعه اعتقادی امامیه، مهم‌ترین جریان‌های علمی دوره، پیامدهای جریان علمی این دوره) می‌پردازد.
«وضعیت اجتماعی شیعیان در دوره امام باقر (ع)» عنوان سومین فصل از این کتاب است؛ در این فصل، ضمن مروری بر اوضاع اجتماعی تا عصر امام باقر (ع)، پراکندگی جغرافیایی شیعه و عوامل گسترش آن تشریح و به گونه شناسی فرقه‌های شیعه در این دوره پرداخته شده است.
در ادامه این فصل، مناسبت‌های اجتماعی شیعیان تبیین و به آسیب‌های اجتماعی در میان شیعیان و همچنین جریان شناسی اجتماعی شیعیان در این دوره پرداخته شده است.
در فصل بعدی «وضعیت سیاسی شیعیان در دوره امام باقر (ع)» مورد اشاره قرار گرفته است؛ نویسنده در این فصل ضمن مروری بر اوضاع سیاسی جامعه، اندیشه سیاسی شیعه را تبیین و عملکرد سیاسی شیعیان و پیامدهای آن (فراهم آوردن زمینه حضور سیاسی هاشمیان، پیدایی فرقه‌های مختلف شیعی و شفافیت دیدگاه‌های جریان‌های شیعی) تشریح شده و جریان شناسی سیاسی شیعه را مورد بحث و بررسی قرار داده است.
پنجمین و آخرین فصل از کتاب مذکور به «وضعیت سیاسی شیعیان در دوره امام باقر (ع)» اختصاص یافته که در این فصل، وضعیت اقتصادی جامعه اسلامی و شیعیان تبیین و روابط اقتصادی شیعیان با امام باقر (ع) تشریح شده است.
ظهور علما و بزرگان حدیثی و فقهی شیعه در دوره امام باقر (ع)
با شکل گیری جامعه اعتقادی شیعه، ظهور علما و بزرگان شیعه در دوره امام باقر (ع) از دیگر ویژگی‌های جریان‌های علمی این دوره است؛ بزرگانی مانند جابر بن یزید، زراره، حمران بن اعین، برید العجلی، سدیر صیرفی و… که برخی از آنان خود صاحب دیدگاه‌ها و نظریه‌هایی در این دوره به شمار می آیند.
شناخت کامل وضعیت علمی – فرهنگی دوره به بررسی جامع هر یک از مؤلفه‌های علمی و فرهنگی از جمله بررسی زندگی عالمان شیعه نیاز دارد.
در این میان، برخی از این عالمان تأثیرگذارتر و منشأ جریانی در عصر خود بودند. البته این مسئله به معنای قد علم کردن در برابر امام نیست، بلکه تحت هدایت امام و با استفاده از رهنمودهای امام در تلاش بودند تا در فضای علمی نقش آفرین باشند و اندیشه‌های شیعی و دیدگاه‌های علمی خود را در موضوعات مختلف تبیین نمایند. از مهم‌ترین شخصیت‌های تأثیرگذار و جریان ساز می‌توان به هشام بن حکم، زراره بن اعین و جابر بن یزید جعفی اشاره داشت.
