استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران با بیان اینکه تفسیر و تاریخ تفسیر مدیون علامه طباطبایی است زیرا او خودش را وقف قرآن کرد، گفت: متاسفانه ما از قرآن لذت لازم را نمی‌بریم و ما را مست نمی‌کند و زیبایی آن را نمی‌بینیم زیرا وقف قرآن نیستیم ولی چون وجود علامه وقف قرآن بود قرآن هم به او ظرایف ویژه‌ای عطا کرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین علی راد، استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران، شامگاه اول آذرماه در نشست علمی «علامه طباطبایی و نظریه غرر قرآن» با بیان اینکه حوزه مدیون زحمات قرآن‌پژوهانهعلامه طباطباییاست به مفهوم غرر پرداخت و گفت: در سده اخیر بحث سبک و نظم قرآن کریم و چگونگی پیوند و تناسب آیات با همدیگر و نظم درونی سوره‌ها مدنظر قرن‌پژوهان مسلمان بوده و بحثی زنده و پویاست و خاورشناسان هم به این مسئله توجه کرده‌اند. چالش اصلی در این مباحث نظریات نظم و تناسب قرآن و اثبات چگونگی نظم قرآن است زیرا قرآن از ابتدا از این منظر مورد نقد بوده است. در دوره نزول و حضور پیامبر(ص) یهودیان به ایشان ایراد می‌گرفتند که چرا ساختار قرآن با تورات و انجیل اینقدر تفاوت دارد و حتی شاید در ذهن اعراب هم این مسئله وجود داشت که چرا ساختار قرآن متناسب با نثر مسجع عربی نیست.
وی با اشاره به نظریات مرتبط با اسلوب قرآن، افزود: این نظریات شامل دو الگوی خطی و فراخطی است. در الگوی خطی، قیاس صورت گرفته و متن قرآن همانند سایر کتب تولید بشر مدنظر قرار می‌گیرد، زیرا مثلا سخنرانی‌ها و رمان‌ها و کتب علمی و ... در امتداد یک موضوع حرکت کرده تا به نتیجه برسد ولی قرآن این سبکی نیست. واقعیت این است که اسلوب قرآن کریم هیچ تناسبی با هیچ الگوی خطی و غیرخطی بشری ندارد؛ قرآن نه نثر و نه شعر و نه کتاب است و خطای جدی ما این است که تلقی می‌کنیم قرآن، کتاب و شعر و ... است.
راد اضافه کرد: در ۵۰ سال اخیر عده‌ای متوجه این نقص در قیاس شده و دنبال کشف ابداعی قرآن رفته و الگوهایی مطرح کرده‌اند؛ برخی مقتبس از ریخت‌شناسی متن است؛ مثلا سبک حلقوی در نقطه مقابل سبک خطی است و خط متوالی را مدعی نیست بلکه بر ارتباط حلقه‌وار متن بر یکدیگر تاکید دارد و البته این نظم حلقوی برای زبدگان متن‌شناسی قابل فهم است یا در نظم شبکه‌ای، محتوا و آیات در یک شبکه منسجم قرار دارد؛ برخی قائل به سبک کروی در مورد قرآن هستند یا برخی از نظریات نظم موسیقایی در معرفی اسلوب قرآن بهره برده‌اند.
ایده جمع پریشان مرحوم فولادوند
استاد دانشگاه تهران با اشاره به ایده «جمع پریشان» مرحوم فولادوند، بیان کرد: ما تصور می‌کنیم هر نوع پاشیدنی نظم منطقی ندارد ولی براساس این نظریه، هیچ پدیده بی‌نظمی وجود ندارد و همه چیز منظم است یعنی فکر می‌کنیم پریشان است ولی دارای نظم است. بنابراین هیچ پریشانی و گسستگی در متن قرآن نداریم.
راد با اشاره به نظریه ابتکاری علامه طباطبایی در این‌باره که مورد غفلت جامعه علمی حوزه و دانشگاه قرار گرفت بیان کرد: علامه شاید با اطلاع از نظریات رایج دوره خودش و یا بدون اطلاع از آنها اقدام به ارائه این نظریه کرده است که احتمال دوم بیشتر است و این نظریه هم در ساختارشناسی قرآن مفید است و هم می‌تواند انقلابی در تفسیر ایجاد کند و آن نظریه «غرر قرآن» علامه است.
وی اضافه کرد: علامه تا جایی که بنده بررسی کرده‌ام، حداقل در ۱۲ جا در المیزان در جلد ۲، ۱۱، ۱۲، ۱۳، ۱۴ و ... از تعبیر غرر استفاده کرده است و جای سؤال است که چرا در مجلدات سه تا ده از این تعبیر استفاده نکرده است. غرر از واژگان اصیل عربی است که تاکنون دچار تغییر معنا نشده و به معنای درخشنده‌ترین، برترین و برجسته‌ترین، ممتازترین، خالص‌ترین و ... است. مثلا به یک نقطه سیاهی در یک مجموعه سفید غره گفته شده یا به انسان زیبا، خوشرو و جذاب و رئیس قوم و قبیله و بزرگ یک خاندان هم گفته شده است و درباره قرآن، آیات ممتاز قرآن از جهت بیانی و محتوایی را غرر گویند.
رئیس دفتر قم نمایندگی سازمان علمی فرهنگی آستان قدس رضوی اضافه کرد: این آیات یکسری ویژگی‌های ممتازی دارند که در همه آیات همانند آن وجود ندارد؛ آیت‌الله جوادی هم آیات غرر را آیات باهره و کلیدی قرآن معنا کرده است یا آن را پایه و میزان عدل و مصباح روشن برای حل پیچیدگی بسیاری از احادیث می‌داند.
تعریف غرر قرآن
راد با اشاره به معیارهای غرربودن یک آیه گفت: آیه‌ای در نظر علامه غرر است که جامعیت محتوایی داشته باشد و برای فهم آن نیازمند ایه دیگری نباشیم؛ دیگر اینکه از جهت بیانی و بلاغی و اعجاز ادبی از ظرافت‌های ویژه برخودار باشد و معیار مهم و برجسته دیگر، توحیدی‌بودن محتوای آیه غرر است و در معرفی این نوع آیات هم عمدتا روی بحث توحید تمرکز کرده است. در مجموع منظور از آیات غرر، جملات تام قرآنی است که در موضوع خود از جمله محکمات قرآنی هستند و از برجستگی خاص بیانی و محتوایی برخوردارند که شاید انگشت‌شمار باشند.
استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه قطعا غرر از محکمات هستند ولی هر آیه محکم، غرر نیست، اضافه کرد: نظریه غرر طبقه‌بندی دیگری در کنار ناسخ و منسوخ و مطلق و مقید، مجمل و مبین و محکم و متشابه ارائه کرده است و آن غرر و غیر غرربودن است که در میراث قرآن‌پژوهان و مفسران نظیری ندارد.
راد افزود: براساس این نظریه، تار و پود یک سوره تجزیه و تحلیل و مفسر به چارچوب و شاکله و ساختار و مهندسی سوره به ویژه ریخت پنهان دسترسی می‌یابد و در پرتو این کار نقطه کانونی و ثقل سوره روشن خواهد شد لذا مفسر می‌تواند به مراد جدی قرآن کریم به صورت دقیق‌تر دست یابد و راه کشف فهم‌های ناب که قبل از علامه نبوده و ایشان آن را بیان کرده در همین توجه به بحث غرر است.
استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران اظهار کرد: نکته مهم در نظریه علامه طباطبایی روش ایشان و نزدیکی این روش با پدیدارشناختی است یعنی او اجازه می‌دهد ریخت پنهان خودش، خودش را آشکار کند نه اینکه ما نظمی را بر متن تحلیل کنیم. آیت‌الله جوادی آملی هم به تبعیت از استادش در تفسیر تسنیم در هر سوره، غره و غرر آن سوره را مشخص کرده است و برمحوریت آن، سوره را تفسیر می‌کند.
کارکردهای نظریه غرر
راد با اشاره به روش تفسیری علامه یعنی قرآن به قرآن، افزود: نظریه غرر کارکردهای مختلفی در این عرصه داشته است؛ از جمله کارکرد قاعده‌ای آیات، یعنی علامه براساس آیات مفسِر، آیات دیگر را تفسیر کرده است. کارکرد دیگر غرر هم کارکرد نظریه تفسیر غرر است. علامه وقتی به غرض یک سوره پرداخته است غرر آن سوره نقش مهمی در بیان غرض ارائه کرده است.
این نویسنده و قرآن‌پژوه با بیان اینکه تفسیر و تاریخ تفسیر مدیون علامه طباطبایی است زیرا او خودش را وقف قرآن کرد و به تعبیر یکی از شعرا، قرآن هم عروس خودش را برای چون اویی مشهود می‌کند، ادامه داد: متاسفانه ما از قرآن لذت لازم را نمی‌بریم و ما را مست نمی‌کند و زیبایی آن را نمی‌بینیم زیرا وقف قرآن نیستیم ولی چون وجود علامه وقف قرآن بود قرآن هم به او ظرایف ویژه‌ای عطا کرد. علامه در پرتو دیدن، فهمیده است ولی ما چون نمی‌بینیم نمی‌فهمیم. علامه جایگاه و موقعیت اجتماعی و دار و ندار خود را در آستان قرآن، ذبح کرد و قرآن هم اجر محسنین را ضایع نمی‌کند.
ایجاد سبک تفسیری جدید
راد با اشاره کارکردهای تفسیری نظریه غرر، بیان کرد: از کارکردهای این نظریه، تاسیس سبک تفسیری جدید است، چون تاکنون معمولا قرآن یا به روش ترتیبی یا موضوعی تفسیر شده و اخیرا تفسیر تنزیلی هم بر آن افزوده شده است و می‌توان روش دیگری بر آن افزود و آن تفسیر قرآن کریم براساس نظریه غرر است.
وی افزود: در مطالعات محکمات و متشابهات چالش‌های جدی وجود دارد و قاعده مشهور ارجاع متشابهات به محکمات است و کرکرد این نظریه آن است که می‌توانیم حتی محکمات را هم به غرر آیات راجاع دهیم و چه بسا اگر در پرتو نظریه غرر به ریخت سوره دست یابیم متشابه ذاتی در قرآن وجود نداشته باشد و این تشابهات، عرضی محسوب شود.
نگاهی نو به سوره یوسف
راد اضافه کرد: کارکرد دیگر غرر، بازشناسی هندسی و نظام ارگانیک آیات یک سوره است؛ ما الان به جد نیازمند به‌سازی نظم آیات هستیم؛ مثلا بر پایه نظریه غرر، سوره مبارکه یوسف، یک گرانیگاه دارد و سایر آیات در پرتو و مدار این سوره، در حال چرخش هستند؛ غرة الغره این سوره، آیه ۲۱ است که فرموده است:وَقَالَ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَثْوَاهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَكَذَلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ وَلِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَاللَّهُ غَالِبٌ عَلَى أَمْرِهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ ...؛
حضرت یوسف(ع) در دوره کودکی با چالشی جدی در درون خانواده خود مواجه شد و برادران جسور و جری او او را به چاه انداختند و از او اعتراضی در برابر اقدامات وحشیانه برادرانش و حتی نقشه قتل او نمی‌بینیم زیرا یوسف می‌داند:وَقَالَ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَثْوَاهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَكَذَلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ وَلِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَاللَّهُ غَالِبٌ عَلَى أَمْرِهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ.
استاد دانشگاه تهران تصریح کرد: در فراز دیگر یوسف از بردگی نجات یافت و در دامان عزیز مصر در رفاه زندگی کرد اما دوباره وقتی گرفتار مکر زلیخا شد، باز خدا او را از این دام رهانید؛ در چالش سوم یعنی دام ضیافت زنان دربار بود که باز خدا او را از اینجا هم به سلامت بیرون برد و تا جایی که یوسف، شخصیت اول مصر شد و به تعبیر قرآن«وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا»و برادرانش، زنان و حتی کنعانیان در برابر او به سجده افتادند. بنابراین خدا هدف دیگری از بیان سوره یوسف دارد و آن نشان دادن قدرت و غلبه الهی بر همه چیز است.
راد با بیان اینکه کارکرد دیگر غرر باز کردن گره برخی مفاهیم و تفسیر آیات است، گفت: اگر از این زاویه به تفسیر قرآن بپردزایم به فهم‌های ناب و جدید از قرآن دست خواهیم یافت و به خیلی از پرسش‌های قرآنی پاسخ خواهیم داد.
