پژوهشی در روایات تفسیری امام باقر و امام صادق علیهما السلام

بررسی احادیث تفسیری صادقین(ع)، آیات جزء سی‌ام قرآن

با توجه به گستردگی فراوان روایات همه آیات، نویسنده با هدف دستیابی به شیوه تفسیری امام باقر(ع) و امام صادق(ع) ، تنها به بررسی احادیث مربوط به آیات جزء سی‌ام قرآن پرداخته است.

چکیده کتاب:

دین خدا در قالب وحی قرآنی و وحی بیانی بر پیامبر(ص) عرضه شده است. سهم عظیمی از وحی بیانی به‌صورت آموزه‌های خاص دینی، فقط در اختیار وارثان علم ایشان یعنی اهل‌بیت(ع) قرار گرفته و در این میان، سهم صادقین(ع) به دلیل شرایط بهتر زمانی و مکانی، بیشتر است و روایات آنان در تدوین مکتوبات حدیثی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. او می‌نویسد: «در این پژوهش، ضمن بیان مباحث مقدماتی مانند تعریف تفسیر، تأویل و اثر، تفسیر اثری و جایگاه آن، تفسیر اهل‌بیت(ع) و سیر تطور آن، از زمان پیدایش تا دوران باقرین(ع) نگاهی به حیات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی آن دو بزرگوار افکنده، آنگاه با بررسی روایات منسوب به ایشان، ذیل آیات جزء سی‌ام قرآن به روش و مبانی تفسیری آن دو بزرگوار دست یافته‌ایم. سپس در بخش اصلی، روایات باقرین(ع) ذیل آیات جزء سی‌ام قرآن را یک‌ به‌یک مطرح و مورد بررسی قرار داده‌ایم.»

بخشی از مقدمه مؤلف:

بر اساس حدیث شریف ثقلین -که میان تمامی مسلمانان متواتر است- قرآن و عترت(ع) تا ورود به حوض از یکدیگر جدا نخواهند شد؛ بنابراین بر ماست که به این دو رشته ناگسستنی درآویزیم و از سرچشمه زلالشان سیراب گردیم. با این انگیزه و با یاری خداوند بر آن شدم بخشی از آموزه‌های تفسیری آن گنجینه‌های وحی الهی را مورد بررسی قرار دهم. با توجه به آن‌که در زمینه روایات تفسیری دوران پیامبر اکرم(ص)، علی(ع)، صحابه، تابعین، امام عسکری(ع) و کتب تفسیری بعدازآن بزرگواران پژوهش‌هایی انجام گرفته است لکن در این میان حلقه مفقوده‌ای وجود دارد که به یکی از مهم‌ترین فرازهای تاریخ تشیع یعنی دوران باقرین(ع) مربوط است. پس تلاش خود را در راه پژوهش درباره روایات تفسیری آن دو پیشوای والامقام به کار می‌گیرم و کتاب خود را به بررسی کلامشان اختصاص می‌دهم.

مطالب مطرح شده در کتاب:

نخست، تعاریف و کلیات مطرح شده که عبارتند از: نگاهی گذرا به معنای لغوی و اصطلاحی تفسیر، تأویل و اثر، جایگاه رابطه تفسیر و تأویل از دیدگاه دانشمندان اسلامی، تفسیر در عهد رسالت و سیر تطور آن در دوران صحابه و تابعین تا زمان صادقین، تفسیر اهل‌بیت(ع) مبانی و منابع تفسیری و حجیت روایات آنان در این زمینه، بررسی ویژگیهای حیات فردی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و مذهبی امام پنجم و امام ششم(ع)، قیام‌ها، نهضت‌ها، فرقه‌های مذهبی و گرایش‌های فکری موجود در دوران ایشان، موضع‌گیری صادقین در برابر آن‌ها و دستاوردها و تلاش‌های آن بزرگواران. در ادامه، روش و شیوه تفسیری امام باقر و امام صادق(ع) مورد بررسی قرار گرفته و با توجه به جنبه‌های گوناگون، وجوه گوناگون آن مورد بررسی قرار گرفته و هریک از وجوه آن به‌طور مستقل ولی به‌اختصار با شواهدی همراه گشته است. در انتهای هر قسمت، بسیاری از روایات باقرین(ع) در رابطه با آن شیوه در گستره جزء سی‌ام با ذکر نام سوره و شماره مسلسل روایت آمده است.

بخش دیگر که قسمت اصلی این پژوهش را تشکیل می‌دهد شامل روایاتی از کتب گوناگون فریقین (اهل تشیع و تسنن) است. بدین‌صورت که متن احادیث هر سوره همراه با تحلیل و بررسی جایگاه آن در کتب تفسیری متقدمان و متأخران مورد بررسی قرارگرفته است.

مطالبی که در تدوین این کتاب از سوی مؤلف ملاحظه شده به‌ صورت مختصر از این‌ قرار است؛

روایات تفسیری صادقین(ع) از کتاب‌های کافی، بحار الأنوار، تفسیر قمی، مجمع‌ البیان، البرهان، نورالثقلین، صافی، شواهد التنزیل، تأویل الآیات و... گردآوری شده است.
پس از بررسی و تحلیل احادیث مذکور، نقش آن‌ها در کتاب‌های تفسیری و نیز همسویی یا عدم همسویی آراء مفسران فریقین با آن‌ها، بررسی شده است.
بررسی سند تمام روایات و جرح و تعدیلشان مورد نظر نویسنده نیست و تا آنجا که بین این روایات با قرآن و سنت تعارضی دیده نشده صدور آن از معصوم را مفروض گرفته و به تحلیل آن می‌پردازد و آنجا که اندک تعارضی مشاهده کرده به نقد آن‌ها بر اساس ملاک‌های نقد متنی و سندی موجود در منابع معتبر رجالی شیعه مراجعه کرده است.
تنها به روایاتی بسنده شده که مستقیماً به تفسیر آیه می‌پردازد و از روایات فضایل سوره و... که اثر بسزایی در فهم مقصود از آیه ندارند، اجتناب شده.
در ترتیب بندی، روایات هر سوره از دیگر سوره‌ها جدا گشته و ذیل یک آیه یا گروهی از آیات آن سوره یک یا چند روایت با شماره‌ای در اول آن‌ها آمده و در پایان هر حدیث، شماره مسلسل آن ذکر شده است.
در موارد لزوم، ضمن بررسی کلام ائمه(ع) به کتاب‌های لغوی مراجعه شده و مفهوم لغوی برخی واژگان بررسی شده است.
ترجمه آیات بر اساس ترجمه محمدمهدی فولادوند و بدون هیچ تغییری صورت گرفته است.
چون ذیل هر روایت، مفهوم و سپس شرح و بررسی آن آمده است از ترجمه آن به جهت جلوگیری از تکرار، چشم‌پوشی شده است.
روایات کتاب، تنها منسوب به باقرین(ع) است، لذا برای رعایت اختصار و پرهیز تکرار مطالبی همچون «فلان راوی از آن حضرت نقل می‌کند» و... عبارت امام باقر(ع) یا امام صادق(ع) می‌فرمایند... آمده است.

آیه اول از سوره فلق آخرین آیه از آخرین سوره‌ای است که نویسنده به آن پرداخته است. ایشان در ابتدا به روایتی از امام صادق(ع) اشاره می‌کند که آن حضرت فلق را به شکافی در جهنم تعبیر می‌کند.

نویسنده در نقد و بررسی این روایت می‌گوید: فلق در لغت به معنای شکافتن، جدا ساختن و شکاف است. به صبح و روشنایی آن نیز فلق گفته‌اند؛ زیرا تاریکی شب را میشکافد و از دل آن بیرون می‌آید. ایشان در ادامه به ترجمه آن روایت و به تفسیر طبرسی و علامه طباطبایی درباره این آیه می‌پردازد؛ طبرسی فلق را به معنای سپیده‌دم یا به معنای چاهی در جهنم که مردم از شدت گرمای آن، به دنبال پناهگاه میگردند تعبیر کرده است. علامه طباطبایی علاوه بر تعابیر یاد شده، فلق را به دری در جهنم معنا می‌کند که هرگاه گشوده شود، آتش دوزخ زبانه می‌کشد. سپس می‌گوید: این تعابیر با روایت منسوب به امام صادق(ع) و نیز با معنای لغوی فلق یعنی شکاف و بریدگی همسو است، خواه این شکاف بر اثر روشنایی صبح در دل شب پدید آید یا در آتش جهنم باشد.