اهمّیت تقویت فرهنگ اعتکاف

اهمّیت تقویت فرهنگ اعتکاف

اهتمام فراوان سالکان راه خدا، بویژه شخص پیامبر خاتم صلّی الله علیه و آله به این عبادت، و نیز مقیاس قرار دادن آن برای تبیین فضیلتِ شماری از عبادات و کارهای نیک، نشانۀ جایگاه ویژۀ این برنامۀ عبادی در تعالی و تکامل انسان است.

اهمّیت تقویت فرهنگ اعتکاف[۱]

سنّت اعتکاف، یکی از سازنده‏ترین برنامه‏های معنوی در اسلام، بلکه دیگر ادیان الهی است، هر چند شیوۀ آن در ادیان گذشته، به طور دقیق برای ما مشخّص نیست.

اهتمام فراوان سالکان راه خدا، بویژه شخص پیامبر خاتم صلّی الله علیه و آله به این عبادت، و نیز مقیاس قرار دادن آن برای تبیین فضیلتِ شماری از عبادات و کارهای نیک،[۲]نشانۀ جایگاه ویژۀ این برنامۀ عبادی در تعالی و تکامل انسان است. از این رو تلاش برای فرهنگ‌سازی و همگانی کردنِ اعتکاف در جوامع اسلامی در شمار نخستین اولویت‏های نهادهای فرهنگی است.

خوش‌بختانه، به برکت انقلاب اسلامی در ایران، سنّت اعتکاف در ماه رجب گسترش یافته، استقبال فرهیختگان و بخصوص نسل جوان از آن، مسئولیت نهادهای فرهنگی جمهوری اسلامی را مضاعف مى‏نماید.

بویژه در فضای سیاسی ـ فرهنگی حاکم بر جهان امروز که دشمنان انسانیت، با همۀ توان و با بهره‏گیری از کارآمدترین امکانات روز، برای ضربه زدن به اسلام ناب، به میدان آمده و با تهاجم همه‌جانبۀ فرهنگى، منحرف کردن نسل جوان را در دستور کار خود قرار داده‏اند، تقویت فرهنگ اعتکاف، از اولویت بیشتری برخوردار است.

راه‏های تقویت فرهنگ اعتکاف

اقدام‌های لازم برای تقویت فرهنگ اعتکاف، عبارت اند از:

۱. گسترش زمانی اعتکاف

با توجّه به استقبالی که از سنّت اعتکاف در ماه رجب وجود دارد، فرهنگ‌سازی و برنامه‏ریزی برای فرصت‏های مناسب دیگر بویژه دهۀ آخر ماه مبارک رمضان و حدّ اقل سه روز از آن دهه، یکی از اقدام‌های لازم برای توسعۀ کمّی این عبادت است. در حدیثی به سند معتبر از پیامبر صلّی الله علیه و آله نقل شده است که می‏فرماید:

اِعتِکافُ عَشرٍ فی شَهرِ رَمَضانَ یَعدِلُ حَجَّتَینِ و عُمرَتَینِ.[۳]

اعتکاف یک دهه در ماه رمضان، برابر دو حج و دو عمره است.

البتّه باید مراقب بود که توسعۀ اعتکاف، موجب تضعیف استقبال از آن نگردد.

۲. معرفت‏افزایى

توسعۀ فرهنگ اعتکاف باید همراه با تعمیق این فرهنگ باشد. در حدیثی از امیر مؤمنان علیه السّلام نقل شده که می‏فرماید:

ما مِن حَرَکةٍ إلّا وَ أنتَ مُحتاجٌ فیها إلی مَعرِفَةٍ.[۴]

هیچ حرکتی (رفتاری) نیست، مگر این که تو در آن به شناخت نیازمندى.

بى ‏تردید، بهره‏گیری از فرصت کوتاه اعتکاف برای معرفت‌افزایی، به برنامه‏ریزی دقیق و همه‌جانبه نیاز دارد و بنا بر این، مهم‏ترین وظیفۀ شخص معتکف و نهادهایی که در خدمت تقویت فرهنگ اعتکاف‏ اند، تلاش برای تهیّۀ برنامه‏ای جامع جهت معرفت‌افزایی و تعمیق فرهنگ اعتکاف و بهره‏برداری هر چه بیشتر از برکات این عبادت است.[۵]

۳. آسیب‏زدایى

در کنار تلاش برای توسعه و تعمیق فرهنگ اعتکاف، برنامه‏ریزی جهت آسیب‏زدایی از این عبادت نیز فوق العاده مهم و ضروری است؛ زیرا بدون توجّه به این نکته، همۀ تلاش‏ها بى‏ثمر خواهد بود.

شناخت آسیب‏های اعتکاف، نخستین گام در جهت آسیب‌زدایی از این عبادت است و برداشتن این گام، نیازمند بررسی‌های دقیق و پژوهش‌های میدانی است تا برنامه‏ریزان و معتکفان بتوانند از نتایج بررسی‌ها و پژوهش‌ها بهره‌برداری نمایند؛ ولی به طور کلّی می‏توان آسیب‏های اعتکاف را به دو دسته تقسیم کرد:

دستۀ اوّل: آسیب‏هایی که از ناحیۀ برنامه‏ریزی نهادهای مرتبط، این عبادت را تهدید مى‏کنند. این آسیب‏ها به سبب وجود عواملی هستند که با حال و هوای اعتکاف ناسازگارند و مانع خلوت کردن معتکف با خداوند ـ که حکمت اعتکاف است ـ مى‏شوند، مانند: رویکردهای سیاسى، ضعف محتوا یا تکراری بودن سخنرانى‏ها و بى‏توجّهی به نیازهای معتکفان.

دستۀ دوم: آسیب‏هایی که از ناحیۀ شخص معتکف، متوجّه برکات اعتکاف می‏گردند و محرّمات یا مکروهات اعتکاف نامیده مى‏شوند.[۶]

به طور کلّی، هر اقدامی که مانع خلوت و اُنس معتکف با خداوند سبحان گردد و لذّت و شیرینی این عبادت را از بین ببرد ـ از جمله افراط و تفریط در عبادت ـ آسیب اعتکاف شمرده مى‏شود.

بهترین مکان و زمان برای اعتکاف

بهترین مکان برای اعتکاف، مسجدهای جامعی است که پیامبر صلّی الله علیه و آله یا اهل بیت علیهم السّلام در آنها اقامه جماعت کرده‏اند، مانند مسجد الحرام، مسجد النبی صلّی الله علیه و آله، مسجد جامع کوفه و مسجد جامع بصره.[۷]بهترین زمان برای اعتکاف نیز ماه مبارک رمضان بویژه دهۀ سوم آن است که پیامبر صلّی الله علیه و آله تا آخر عمر بر آن مداومت ‏نمود.[۸]

توسعۀ فرهنگ اعتکاف در ماه رمضان

اگرچه عموم مسلمانان عملاً نمى‏توانند مسجدهای یاد شده را برای اعتکاف انتخاب کنند، ولی مى‏توانند بهترین زمان‌ها را برای این عبادت انتخاب نمایند. از این رو برنامه‏ریزی جدّی و گستردۀ تبلیغی و اجرایی برای فرهنگ شدن اعتکاف در دهۀ پایانی ماه ضیافت الهى، ضروری است تا مهمانان خداوند سبحان بتوانند در پُربرکت‏ترین ماه و بهترین شب‏ آن ـ یعنی شب بیست و سوم که «شب قدر» است ـ از بالاترین برکات اعتکاف بهره‏مند شوند.

تقویت فرهنگ اعتکاف در ماه رجب

توجّه به این نکته نیز ضروری است که تلاش برای توسعۀ فرهنگ اعتکاف در ماه رمضان، نباید موجب تضعیف فرهنگ اعتکاف در ماه رجب شود؛ زیرا با توجّه به فضیلت‏هایی که در احادیث برای ماه رجب و روزه‏داری در این ماه آمده،[۹]تقویت این فرهنگ نیز نیکو، بلکه لازم و ضروری است.


[۱]فرهنگ‌نامه اعتکاف، محمّد محمّدی ری شهری،‌ از صفحه ۸ تا صفحه ۱۲

[۲]. ر. ک: ص ۴۹ (برتر از اعتکاف).

[۳]. كتاب من لا يحضره الفقيه: ج ۲ ص ۱۸۸ ح ۲۱۰۱

[۴]. بحار الأنوار: ج ۷۷ ص ۲۶۷ ح ۱.

[۵]. ر.ک: ص۲۶ (مراتب برکات حضور در مسجد)، ص۲۸ (مراتب برکات روزه‌داری) ص۲۹ (مراتب برکات یاد خدا).

[۶]. ر.ک: ص۲۱ ـ ۲۵.

[۷]. ر.ک: ص۴۳.

[۸]. ر.ک: ص۴۳.

[۹]. ر.ک: ص۹۱.