ارکان اعتکاف

اعتکاف، پنج رکن اساسی دارد که با نبودِ هر یک، حقیقتِ این عبادت تحقّق نخواهد یافت و معتکف از برکات آن بهره‏مند نمى‌شود. این ارکان، عبارت اند از:

۱. قصد قربت

نخستین رکن اعتکاف، همانند سایر عبادات، خلوص نیّت و قصد قربت است. بنا بر این، هر گونه انگیزۀ غیر الهی موجب بطلان آن مى‌گردد. گفتنی است که انگیزۀ الهی نیز مراتبی دارد که توضیح آن در ادامۀ بحث خواهد آمد.[۱]

۲. اقامت در مسجد جامع

رکن دوم اعتکاف، پس از قصد قربت، اقامت در مسجد جامع در مدّت اعتکاف است.

فقیهان، این رکن را دو گونه تفسیر کرده‏اند: برخی مانند شیخ مفید، محقّق حلّى، شهید اوّل و شهید ثانی و فقیهان محقّق متأخّر فرموده‏اند که در هر مسجد جامعی که امامی عادل در آن، نماز جماعت اقامه کرده باشد می‏توان اعتکاف کرد.[۲]

این فتوا قابل استناد به حدیثی معتبر است که از امام صادق علیه السّلام نقل شده است.[۳]بر پایۀ این حدیث، هر مسجدی که واجد دو شرط باشد، اعتکاف در آن جایز است: یکی جامع بودن، یعنی به گروه خاصّی اختصاص نداشته باشد و نمازگزاران فراوانی از آن بهره‏مند شوند[۴]و دیگر، این که امامی عادل در آن، نماز جماعت اقامه کرده باشد.

گفتنی است مقصود از «امام عادل» در حدیثِ یاد شده، امام معصوم نیست تا مشروعیت اعتکاف، به مساجد چهارگانه (مسجد الحرام، مسجد النبی صلّی الله علیه و آله، مسجد جامع کوفه و بصره) اختصاص داشته باشد؛ زیرا چنان که برخی از فقها فرموده‏اند، این احتمال سبب می‏شود که نوع مکلّفان، از این عبادت محروم شوند.[۵]بسیاری از فقیهان متأخّر و معاصر نیز طبق این حدیث و احادیث مشابه آن فتوا داده‏اند.[۶]

در برابر این فتوا، شماری دیگر از فقیهان مانند: شیخ طوسى، سیّد مرتضی و ابن زهره، بر این باورند که اعتکاف، جز در مساجد چهارگانه (مسجد الحرام، مسجد النبى صلّی الله علیه و آله، مسجد جامع کوفه و بصره) صحیح نیست.[۷]

برخی فقیهان معاصر نیز بنا بر احتیاط واجب، صحّت اعتکاف را مختص به مساجد چهارگانه دانسته‏اند؛[۸]امّا همین فقها، معتقدند می‏توان اعتکاف را در سایر مساجد جامع به قصد رجا (به امید مطلوب بودن و ثواب الهى) انجام داد؛ ولی در هر صورت، در مساجدی که به افراد ویژه‏ای اختصاص دارند، اعتکاف صحیح نیست.[۹]

۳. اقامت دست کم، سه روز در مسجد

کمترین مدّت اعتکاف، سه روز است. معتکف باید از طلوع فجر روز اوّل تا مغرب روز سوم در مسجد بماند و در این مدّت از مسجد خارج نشود، جز برای انجام کارهای لازم عرفی یا شرعىِ واجب یا مستحب، مانند: حمّام رفتن، عیادت و تشییع جنازه.

۴. روزه‌‏دارى

سومین رکن اعتکاف، روزه‏داری در طول مدّت اعتکاف است. در طول سال، در هر زمانی که انسان بتواند دست کم، سه روز پیاپی در مسجد اقامت کند و روزه بگیرد، اعتکاف او صحیح است. از این رو، اعتکاف در زمانی که مصادف با دو عید قربان و عید فطر شود، صحیح نیست.

همچنین کسانی که به هر دلیل نمى‌توانند روزه بگیرند، اعتکافشان صحیح نیست. گفتنی است لازم نیست که روزۀ آنها اختصاص به اعتکاف داشته باشد؛ بلکه مى‌تواند روزۀ قضا و یا نذری باشد.

۵. پرهیز از مهم‌ترین آسیب‏‌های اعتکاف

اعتکاف، در حقیقت، وقف کردن خود برای عبادت، روی‌آوری تام و کامل به خداوند سبحان و روگردانی از غیر اوست. بنا بر این، هر کاری که کمترین منافاتی با این معنا داشته باشد، آسیب اعتکاف شمرده مى‌شود و اجتناب از آن، ضروری است.

آسیب‏‌های اعتکاف را به دو دسته مى‌توان تقسیم کرد:

دستۀ اوّل: آسیب‌‏هایی که بنیان اعتکاف را ویران مى‌سازند و موجب بطلان آن مى‌شوند. این گونه آسیب‌‏ها، «محرّمات اعتکاف» نامیده مى‌شوند که مهم‏ترین آسیب‏‌های اعتکاف‏ اند و اجتناب از آنها رکن اعتکاف شمرده می‌شود.

دستۀ دوم: آسیب‏‌هایی که موجب کاهش برکات این عمل عبادی مى‌گردند. این دسته از آسیب‏‌ها، «مکروهات اعتکاف‏» اند که ضمن آداب اعتکاف خواهند آمد.

شاید حکمت این که در متن احادیث،[۱۰]محرّمات و مکروهات اعتکاف در کنار هم آمده‌اند، این باشد که هر چند انجام مکروهات از نظر شرعی، موجب بطلان اعتکاف نمى‌شود، ولی به هر حال، به حقیقت اعتکاف ـ که زمینه‏ساز فارغ شدن برای یاد خدا است ـ، آسیب مى‌رسانند و معتکف را از برکات اعتکاف کامل، بى‌بهره مى‌سازد

[۱]. ر.ک: ص۲۵ (مراتب برکات نیّت).

[۲]. الرابع: المکان، و هو کلّ مسجد جامع جمع فیه إمام عدل، و لو غیر إمام الأصل، وفاقاً للمفید، و علیه الماتن فی کتبه و الشهیدان و جماعة من محقّقى متأخّر المتأخّرین (ریاض المسائل: ج ۵ ص ۵۱۷).

[۳]. ر.ک: ح۴.

[۴]. الجماعة: عدد کلّ شیء و کثرته (کتاب العین، خلیل بن احمد).

[۵]. آیة اللّٰه‏ سیّد احمد خوانسارى فرموده: «و احتمال إرادة المعصوم من قوله "إمام عدل" بعید جدّاً للزوم حرمان نوع المکلّفین من هذه العبادة؛ این‌که مراد از "امام عادل" امام معصوم باشد، احتمالی بعید است؛ زیرا موجب محرومیت نوع مکلّفان از این عبادت می‌شود». (جامع المدارک: ج ۲ ص ۲۴۶).

[۶]. مانند: محقّق سبزوارى (ذخیرة المعاد فى شرح الإرشاد: ج ۲ ص ۵۴۰)، شیخ حرّ عاملى (هدایة الاُمّة إلى أحکام الأئمّة: ج ۴ ص ۲۹۹)، کاشف الغطا (کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغرّاء: ج ۴ ص ۹۸)، صاحب جواهر (جواهر الکلام: ج ۱۷ ص ۱۷۱)، صاحب عروه (العروة الوثقى المحشّى: ج ۳ ص ۶۷۲)، ملّا احمد نراقى (مستند الشیعة فی أحکام الشریعة: ج ۱۰ ص ۵۵۴) و آیات عظام: آقا ضیا (العروة الوثقى المحشّى: ج ۳ ص ۶۷۲)، سیّد محسن حکیم (منهاج الصالحین المحشّى لحکیم: ج ۱ ص ۴۰۳)، سیّد ابو القاسم خویى (منهاج الصالحین: ج ۱ ص ۲۹۰)، سیّد احمد خوانسارى (جامع المدارک: ج ۲ ص ۲۴۶)، گلپایگانى (وسیلة النجاة مع الحواشى الگلپایگانى: ج ۱ ص ۲۶۴)، شهید صدر (الفتاوی الواضحة: ص۶۵۸، سیّد عبد الأعلى سبزوارى (مهذّب الأحکام: ج ۱۰ ص ۳۷۲)، فاضل لنکرانى (الأحکام الواضحة: ص ۲۶۹)، بهجت (جامع المسائل: ج ۱ ص ۶۱۳)، تبریزى (آشنایى با احکام اعتکاف: سایت WWW.pajoohe.com/fa/index.php)، وحید خراسانى (منهاج: ج ۲ مسئلۀ ۱۰۷)، صافى گلپایگانى (پاسخ کوتاه به ۵۷۰ پرسش از احکام: ش ۲۸۱)، سیستانى (منهاج الصالحین: ج ۱ ص ۳۴۳)، شبیرى زنجانى (استفتائات احکام: سؤال ۳۴) و مکارم شیرازى (اعتکاف عبادتى کامل: سؤال ۲۳).

[۷]. الإقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد: ص۲۹۶، الإختصار فی انفردات الإمامیّة: ص ۲۰۰، غنیة النزوع: ص۱۴۶.

[۸]. مانند: امام خمینى (وسیلة النجاة مع حواشى الإمام: ص ۲۵۹) و مقام معظّم رهبرى (سایت: khamenei.ir).

[۹]. ر. ک: تحریر الوسیلة: ج ۱ ص ۳۰۵.

[۱۰]. ر. ک: ص۳۸ (آداب اعتکاف).