نقش بانوان محدث شیعه در خدمت به حدیث تا پایان قرن پنجم هجری

بررسی عواملی که تا عصر تألیف کتب اربعه ی شیعه، کارکردهای حدیثی زنان شیعه را تحت تأثیر قرار داد.

مؤلف،‌ در این کتاب، به بررسی نقش زنان محدث شیعه در خدمت به حدیث و همچنین تأثیر عوامل متعدد در کم و کیف فعالیت های حدیثی زنان شیعه تا پایان عصر تألیف کتب اربعه یعنی قرن پنجم هجری پرداخته‌است.

یادداشت مؤلف در معرفی کتاب:

در خصوص شرح حال زنان مسلمان دانشمند و محدث، از گذشته تا کنون، تألیفات متعددی به رشته تحریر درآمده‌است. اکثر این کتب از سوی دانشمندان اهل سنت در زمینه تراجم، رجال و شرح‌حال‌نگاری نگاشته شده که به معرفی راویان اهل سنت پرداخته شده و در ضمن آنها، شرح حال زنان اهل سنت یا دست کم معرفی راویان زن مشترک بین اهل سنت و شیعه آمده است و به شرح حال زنان راوی شیعه ورود نکرده‌اند. از جمله کتاب‌های مستقلی که به شرح حال زنان صاحب‌نام اختصاص یافته، «اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام» تألیف عمر رضا کحّاله از نویسندگان و مورخان اهل سنت در قرن بیستم است که به معرفی شخصیت‌های زن مهم و تأثیرگذار در جهان اسلام و عرب پرداخته و به زنان راوی اختصاص ندارد.

نویسندگان شیعه نیز در قرن معاصر کتاب‌هایی در این خصوص تألیف کرده‌اند. از جمله: «اعلام النساء المؤمنات» از محمد حسّون و امّ علی مشکور؛ «ریاحین الشریعة» ازذبیح الله محلاتی؛ «بانوان عالمه و آثار آنها (از قرن اول تا قرن ۱۵ هجری» انتشارات مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران؛ «بانوان نمونه» تألیف جمعی از مؤلفان پژوهشکده باقرالعلوم و «زنان نامدار شیعه» اثر احمد عیسی‌فر؛ اما دو کتاب با عنوان «محدثات شیعه» از خانم دکتر نهله غروی و «زنان دانشمند و راوی حدیث» تألیف احمد صادقی بصورت ویژه درباره زنان محدث شیعه نگاشته شده‌است که به زندگی شماری از زنان محدث و دانشمند شیعه تا دوران متأخر اهتمام داشته‌اند.

نویسنده کتاب «نقش بانوان محدث شیعه در خدمت به حدیث تا پایان قرن پنجم هجری»، ضمن بهره‌مندی از این آثار به ویژه دو اثر اخیر، به زوایای جدیدی از زندگی شخصی و علمی و همچنین وضعیت رجالی و حدیثی راویان زن شیعه دست یافته که در این دو کتاب دیده نشده‌است. علاوه بر آن جنبه نوآوری این اثر از آن جهت است که آثار یاد شده، همت خود را صرف پرداختن به زندگی شخصی و علمی کرده‌اند و از ورود به زمینه و بسترهای علمی ـــ فرهنگی و اجتماعی و سیاسی که زنان دانشمند و محدث در آنها رشد و کمال‌یافته و به موفقیت‌هایی دست پیدا کرده‌اند، صرف نظر کرده‌اند.

دیگر ویژگی این کتاب، ارائه شرح حال تفصیلی از زنانی است که نه تنها در کتب مذکور، بلکه در هیچ یک از کتاب رجال، تراجم و شرح حال نویسی شیعه، نامی از آنها به میان نیامده و مدخل ویژه‌ای به آنها اختصاص داده نشده و تنها از طریق سلسله اسناد روایات، گزارش‌های تاریخی یا ضمن شرح حال راویان مرد به راوی بودن آنها پی می‌بریم. این نکته را نیز باید افزود که هدف اساسی این پژوهش، صرفاً معرفی بانوان محدث شیعه نبوده‌است؛ بلکه ایده و انگیزه اصلی از تألیف آن، بررسی علل و عواملی است که تا عصر تألیف کتب اربعه (قرن پنجم هجری)، کارکردهای حدیثی زنان شیعه را تحت تأثیر قرار داد. اگرچه زنان نیز همگام با مردان، در ثبت و ضبط حدیث سهم بسزایی داشتند، اما مروری بر اسناد کتب روایی و رجالی و تراجم شیعه، بیانگر حضور کم‌رنگ زنان شیعه در این مهم است.

بخشی از مقدمه کتاب:

حدیث به عنوان مهم ترین منبع صدور احکام الهی و معارف اسلامی پس از قرآن کریم، از همان روزهای آغازین بعثت، مورد توجه قرار گرفت. با نزول آیه ی ۴۴ سوره نحل، رسول خدا صل الله علیه و آله، مکلف به تبیین معانی و مفاهیم قرآن شد و با توجه به تأکید آن بزرگوار مبنی بر ثبت و ضبط آموزه های خویش، بسیاری از صحابه ی آن حضرت در صدد حفظ و گردآوری حدیث برآمدند. وجود شمار بسیاری از صحابیان راوی حدیث در عصر پیامبر صل الله علیه و آله، حاکی از تأیید و امضای ایشان در ثبت و ضبط حدیث است. اما در آستانه ی رحلت رسول گرامی اسلام صل الله علیه و آله و پس از آن، جریان نقل و گزارش حدیث از مسیر طبیعی خویش خارج شد. در بین اهل سنت با توجه به فرمان منع نگارش، تدوین حدیث متوقف شد و تا یک قرن به صورت نقل شفاهی به حیات خویش ادامه داد؛ اما در بین شیعیان با توجه به سفارش پیامبر صل الله علیه و آله در پاسداشت مقام علمی و معنوی اهل بیت علیهم السلام در حدیث ثقلین، سخنان آن بزرگوار نیز مانند حدیث پیامبر صل الله علیه و آله مورد عنایت شیعیان قرار گرفت و با در نظر گرفتن حضور ائمه ی اطهار صل الله علیه و آله در حدود دو قرن و نیم پس از وفات پیامبر صل الله علیه و آله، شیعیان اهتمام چشمگیری به ثبت و ضبط احادیث پیشوایان دینی داشتند و بر اثر تلاش های آن بزرگواران و شاگردان آن ها، حدیث اهل بیت علیهم السلام از همان ابتدای صدورش، حفظ شد که نتیجه ی آن، هزاران اصول و نسخه های حدیثی بود که به رشته ی تحریر درآمد. مطالعه ی تاریخ تدوین حدیث شیعه نشان می دهد که بخشی از این تکاپوها، بر عهده ی زنان قرار داشت؛ با این حال، سهم آن ها در مقایسه با تلاش های علمی مردان محدث شیعه بسیار ناچیز به نظر می رسد. این امر گویای سیطره ی عواملی است که کارکردهای حدیثی بانوان شیعه را تحت تأثیر قرار داد.

درباره ی زندگی زنان دانشمند و محدث، از گذشته تا کنون، تألیفات متعددی به رشته ی تحریر درآمده است. اما کتاب هایی که به ویژه درباره ی زنان محدث شیعه نگاشته شده اند، از همه معروف تر دو کتاب به نام های «محدثات شیعه» و «زنان دانشمند و راوی» است که به زندگی نامه ی زنان محدث و دانشمند شیعه تا دوران متأخران پرداخته اند. نویسنده ی این اثر ضمن بهره مندی وافر از این آثار، به زوایای جدیدی از زندگی شخصی و علمی و همچنین وضعیت رجالی و حدیثی راویان زن شیعه دست یافته که در این دو کتاب دیده نشده است. علاوه بر آن، زنانی معرفی شده اند که در هیچ یک از کتب رجال، تراجم و شرح حال نویسی، نامی از آن ها به میان نیامده و تنها از طریق سلسله اسناد روایات و گزارش های تاریخی یا ضمن شرح حال راویان مرد به راوی بودن آن ها پی می بریم.

علاوه بر نکاتی که گفته شد، هدف اصلی این پژوهش، معرفی زنان محدث شیعه نبوده؛ بلکه بررسی عواملی است که تا عصر تألیف کتب اربعه ی شیعه یعنی تا پایان قرن پنجم هجری، کارکردهای حدیثی زنان شیعه را تحت تأثیر قرار داد. رشد و بالندگی زنان پس از بعثت پیامبر صل الله علیه و آله واقعیتی انکارناپذیر است. ورود زنان به عرصه ی فعالیت های اجتماعی به ویژه نقل و نشر حدیث، شاهدی بر این گفتار است. تأکید آیات و روایات بر وجوب فراگیری دانش، حضور گسترده و سازنده ی مسلمانان را در عرصه ی علمی و دانش اندوزی به ارمغان آورد. در این میان زنان نیز همگام با مردان، در ثبت و ضبط حدیث سهم بسزایی داشتند. مروری بر سلسله اسناد کتب روایی شیعه، بیانگر حضور کم رنگ زنان شیعه در این مهم است. در نتیجه گیری از مباحث مطرح شده در این اثر، روشن می شود که علی رغم دیدگاه مثبت اسلام به حضور زن در اجتماع به ویژه در عرصه ی علمی و فرهنگی مانند نقل و گزارش حدیث، حضور زنان محدث شیعه نسبت به مردان، بسیار اندک است و این امر به دلیل بسترهای نامناسب علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بوده که موجبات مهارشدن تلاش های علمی بانوان شیعه را به بار آورد.