پژوهشگر حوزه مهدویت با اشاره به اینکه جامعه فارغ از امام عصر(عج) گرفتار سبک زندگی جاهلی میشود، گفت: آیات و روایات متعددی وجود دارد که به ما نشان میدهد جامعهای که معرفت امام و همراهی با ایشان را نداشته باشد، از نگاه روایات یک جامعه مرده است.
حجتالاسلام والمسلمین رضایی، پژوهشگر حوزه مهدویت در گفتوگو با ایکنا از قم، ضمن عرض تسلیت بهمناسبت ایام فاطمیه بیان کرد: در موضوع معرفتافزایی مهدوی در ابتدا باید به تشریح و تبیین معرفت و ارزیابی آن در جامعه کنونی رسید، شواهد حاکی از آن است که معرفت در جامعه ما وضعیت مطلوبی ندارد، علیرغم اینکه محبت و دوستی با اهل بیت(ع) در جامعه وجود دارد و انعکاس آن را در پیادهرویهای اربعین، عزاداریهای ایام سوگواری و تشرف زائران به حرمهای مطهر شاهد هستیم و کسی نمیتواند وجود حب به اهل بیت(ع) در جامعه را انکار کند.
معرفت؛ مقدم بر محبت
وی با بیان اینکه معرفت یک مرحله پیش از محبت است، افزود: مردم جامعه به اهل بیت(ع) علاقه دارند و در مسیر علاقهشان، هزینه میکنند و این محبت را در صحنه عمل نشان میدهند، اما علاقهای کامل است که براساس معرفت و شناخت درست شکل گرفته باشد بههمین منظور خداوند در آیه ۸۴ سوره اسراء میفرماید: «قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ؛ بگو هر كس بر حسب ساختار روانى و بدنى خود عمل مىكند» یعنی انسانها براساس شاکله وجودی خود عملی را انجام میدهند که یکی از تفسیرهای این شاکله، معرفت است.
رضایی با اشاره به اینکه انسان براساس ساختار ذهنی و شناختی که از محیط پیرامون دارد به همان میزان وارد عرصه عملی میشود، تصریح کرد: انسان اگر به مهدویت باور نداشته باشد، در راستای آن گامی برنمیدارد؛ همینطور اگر به مهدویت باور و عقیده داشته باشد، اما پایه و اساس مناسبی نداشته باشد، برای گام برداشتن در مسیر مهدویت به بیراهه میرود، علیرغم اینکه علاقهمند به حرکت و کنشی در این حوزه باشد، اما احتمال اینکه جریان انحرافی را انتخاب کند، وجود دارد زیرا شناخت کامل شکل نگرفته است.
محبت اهل بیت(ع) در جامعه از معرفت پیشی گرفته است
وی یادآور شد: محبت به اهل بیت(ع) در جامعه وجود دارد، اما معتقدیم در برخی از موقعیتها، محبت به اهل بیت(ع) از معرفت پیشی گرفته است یا به تعبیر دیگر احساس بر معرفت مقدم شده است؛ احساسی بودن و شور داشتن جامعه که بدون پشتوانه معرفت باشد، مشکلآفرین میشود. یکی از این مشکلات، فرقهها و جریانهای انحرافی مهدویت است که از محبتها و علاقههای مردم به امام عصر(عج) سوءاستفاده میکنند، اما اگر پشتوانه محبت مردم معرفت باشد، ضریب تأثیرپذیری جامعه و دکانداری فرقههای انحرافی بسیار کاهش پیدا میکند.
رضایی اظهار کرد: درباره موضوع معرفت امام، تعبیر مشهوری در روایات وجود دارد که کمتر با نگاه موشکفانه مورد تحلیل قرار میگیرد: «مَنْ ماتَ وَ لَمْ یعْرِفْ إمامَ زَمانِهِ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیة؛ هر فردی که بمیرد در حالی که امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهلی مرده است»؛ این حدیث در منابع تشیع و اهل سنت با تعابیر مختلفی ذکر شده است تا جایی که علمایی چون علامه مجلسی بر این باورند که این حدیث متواتر است.
وی با اشاره به جایگاه و اعتبار سندی حدیث ادامه داد: این حدیث در موارد گوناگونی از ائمه اطهار(ع) نقل شده که یکی از موارد آن، فرموده امام رضا(ع) است که در سلسله سند آن بیان شده این حدیث از جد ایشان نقل شده و سینه به سینه به هر امام رسیده تا به مخاطب برسد. این سنخ از احادیث، نقش و جایگاه استراتژیک در عقاید شیعه دارد و بیانگر آن است که مسئله بسیار مهم بوده که هر امام به امام بعدی خویش نقل کرده و در هر دوره معصوم ذکر شده است.
تقدم شناخت بر آگاهی درخصوص امام عصر(عج)
رضایی با اشاره به اینکه با توجه به جایگاه ویژه این حدیث نباید صرفاً به معانی و تعابیر ظاهری پرداخت، بیان کرد: در ابتدا باید به این نکته اشاره کنم که در این حدیث عبارت، «لم یعلم» نیامده و عبارت «لَمْ یعْرِفْ» به کار برده شده است و این بیانگر اولویت شناخت بر آگاهی است. «لم یعلم» به این معناست که در جامعه ما، اغلب مردم میدانند که امام زمان(عج) حضور دارد و در یک زمانی که برای هیچکس مشخص نیست، ظهور میکنند، اما «لم یعرف» شناخت عمیق و همهجانبه است که در این شناخت کامل مردم نسبت به خصوصیات امامشناسی، عصر غیبت، عصر ظهور، عوامل تأثیرگذار در عصر غیبت و طولانی شدن آن آگاهی و شناخت کامل دارند.
وی در تفسیر عبارت «مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیة» در حدیث معروف پیامبر(ص) گفت: آیات و روایات متعددی وجود دارد که به ما نشان میدهد جامعهای که معرفت امام و همراهی با ایشان را نداشته باشد، از نگاه روایات یک جامعه مرده است؛ بهعنوان مثال در آیه ۲۴ سوره انفال آمده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ؛ ای اهل ایمان، هنگامی که خدا و پیامبرش شما را به حقایقی که به شما حیات معنوی و زندگی واقعی میبخشد، دعوت میکنند، اجابت کنید»؛ این آیه بیانگر آن است که اگر پیامبر خدا مردم را دعوت به امری کند، اما جامعه پذیرای آن نباشد، آن جامعه مرده است، چراکه دعوت رسول در راستای احیای جامعه است.
رضایی ادامه داد: خداوند در آیه ۱۲۲ سوره انعام فرمود: «أَوَمَنْ كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا كَذَلِكَ زُيِّنَ لِلْكَافِرِينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ؛ آيا كسى كه مردهدل بود و زندهاش گردانيديم و براى او نورى پديد آورديم تا در پرتو آن در ميان مردم راه برود چون كسى است كه گويى گرفتار در تاريكیهاست و از آن بيرون آمدنى نيست اينگونه براى كافران آنچه انجام مىدادند زينت داده شده است»؛ مطابق با روایتی که ذیل این آیه شریفه ذکر شده، مراد از نوری که سبب حیات جامعه خواهد شد، نور امام است؛ «وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً إِمَاماً (ع) یَأْتَمُّ به» (بحارالانوار، ج ۲۵، ص ۴۰۴).
جامعه فارغ از معرفت امام زمان(عج) مرده است
وی بیان کرد: در کتاب کمالالدین شیخ صدوق دعایی آمده است: «خدایا بهوسیله امام عصر(عج) قلوب میت که در جامعه هستند، احیا کن» همچنین در زیارت امام زمان(عج) آمده است: «السَّلامُ عَلَیكَ یا عَینَ الْحَیاةِ» همه این تعابیر بیانگر آن است که جامعه اگر نسبت به امامش شناخت و معرفت نداشته باشد، علیرغم اینکه امور شخصی و کاری خود را انجام میدهد و در ظاهر امر دارای فعالیت است، اما از منظر آیات و روایات یک جامعه مرده بهشمار میرود که یک حیات ظاهری دارد.
رضایی اظهار کرد: براساس قطعیات دینی ما، نوع مرگ انسان انعکاس و تبلوری از زندگی اوست. اگر زندگی او یک زندگی آگاهانه و به تعبیر قرآن کریم، حیات طیبه باشد، مرگ او حیات طیبه خواهد بود، اما اگر زندگی او جاهلانه باشد، مرگ او هم به شکلی جاهلانه است. بنابراین، از نگاه رویات و آیات اینگونه برداشت میشود، در جامعهای که یاد امام زمان(عج) وجود ندارد در وهله اول جامعه مرده و در وهله دوم جامعه جاهلی میشود.
پژوهشگر مهدویت بیان کرد: مرگ و حیات جامعه بر مدار امام قرار دارد یعنی اگر جامعه میخواهد درصد حیات واقعی و پویایی خود را افزایش بدهد باید به همان میزان به سمت معرفت امام عصر خویش حرکت کند، اگر میخواهیم یک جامعه را مبتنی بر آیات قرآن کریم از نظر حیات و پویایی رصد کنیم باید میزان و مقیاس معرفتشناسی مردم را نسبت به امام در آن جامعه مورد بررسی قرار داد.
شاخصههای زندگی جاهلی در خطبه فدکیه
وی در پاسخ به این پرسش که سبک زندگی جاهلی چگونه است؟ گفت: حضرت زهرا(س) در خطبه فدکیه مقایسهای بین دوران پیش از بعثت پیامبر(ص) یا همان دوران جاهلیت و پس از آن دارند، در یکی از فرازهای این خطبه آمده است: «فَرَأَى الْاُمَمَ فِرَقاً في اَدْيانِها» و آن حضرت امتها را ديد كه در آيینهاى مختلفى قرار گرفتهاند: یعنی جوامع، گرفتار فرقههای مختلف شده بودند و صراط مستقیم جامعه از دست رفته بود. درواقع چون امامی وجود ندارد جامعه دچار سردرگمی میشود و این نشانهای از عصر جاهلیت است.
رضایی افزود: اگر در جامعه ما سطح معرفت به امام زمان(عج) پایین باشد و بهدنبال آن حیات جاهلی بر زندگی مردم حاکم شود فرقههای مختلفی ظهور و بروز پیدا میکنند و با پرچمی به نام امام عصر(عج) به دنبال فریب دادن مردم هستند و درمقابل، مردم هم به علت علاقه و محبت به امام زمان(عج) به سمت آنها حرکت میکنند و ابزار تشخیصی هم برای آنان وجود ندارد.
پژوهشگر حوزه مهدویت اظهار کرد: در فراز دیگری از خطبه فدکیه حضرت زهرا(س) میفرماید: «فَاَنارَ اللهُ بِمُحَمَّد ظُلَمَها»؛ پس خداى بزرگ بهوسيله رسول خداوند، تاريكیهاى عصر جاهلی را از بین برد و به نور تبدیل کرد. بنابراین، ویژگی دیگر عصر جاهلی، تاریک بودن فضای جامعه است و زمانی که نوری دیده نشود مردم برای امام زمان خود کاری انجام نمیدهند و در تشخیص پیروی از امام و دین هم دچار انحراف میشوند.
رضایی تصریح کرد: در فراز دیگری از خطبه فدکیه حضرت زهرا(س) از آیه قرآن کریم استفاده شده که فرمود: «وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ؛ و بر كنار پرتگاه آتش بوديد كه شما را از آن رهانيد» (سوره آل عمران/ آیه ۱۰۳)؛ این آیه خطاب به مسلمانان است که میگوید که پیش از اینکه اسلام به شما معرفی شود شما در دوران جاهلیت زندگی میکردید، اما با پیامبری که فرستادیم، شما را نجات دادیم و این یکی از خصوصیات دوران جاهلیت است که جامعه بدون معرفت امام، در آتش فرقههای انحرافی سوخته خواهد شد و از آرمانهای الهیاش چیزی باقی نمیماند.
وی گفت: در برخی از آیات مانند سوره احزاب آیه ۳۳ تعبیری وجود دارد که میفرماید: «وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى؛ مانند روزگار جاهليت قديم زينتهاى خود را آشكار مكنيد» در این آیه خطاب به همسران پیامبر(ص) بیان میشود که تبرج جاهلیت اولیه نداشته باشید، این آیه شریفه درواقع از وقوع یک جاهلیت ثانویه هم سخن میگوید، به این معنا که پیش از بعثت پیامبر(ص) یک سطح از جاهلیت وجود داشت و پس از بعثت پیامبر(ص) هم یک سطح دیگری از جاهلیت بهوجود میآید. درواقع مردم پس از رسول خدا از امام فاصله میگیرند که این لایه جدید از جاهلیت اول پیچیده و نهانتر است.
راهبردهای معرفت به امام زمان(عج)
وی در بخش پایانی درخصوص نقش راهبری و راهبردی معرفت به امام افزود: درباره موضوع معرفت مهدوی سه راهبرد اصلی وجود دارد. اولین راهبرد فردی است و درهمین راستا، خداوند در آیه ۱۰۵ سوره مائده فرمود: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لَا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ؛ ای اهل ایمان، شما (ایمان) خود را محکم نگاه دارید، که اگر همه عالم گمراه شوند و شما به راه هدایت باشید زیانی از آنها به شما نرسد»؛ دومین راهبرد، سطح خانواده است و در همین راستا خداوند در آیه ششم سوره تحریم فرمود: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ؛ اى كسانى كه ايمان آوردهايد خودتان و كسانتان را از آتشى كه سوخت آن مردم است، حفظ كنيد.»
رضایی اظهار کرد: سومین راهبرد سطح حکومتی است که مسئولان و متولیان امر باید کاری کنند تا بدنه جامعه وارد عرصه مهدویت شود. اگر بخواهیم موضوع مهدویت را از ابتدا تا انتها بر عهده حکومت و مسئولان بگذاریم، شاهد وضعیت فعلی و بلاتکلیفی در عرصه گفتمانسازی مهدویت هستیم. اما از آنجا که جامعه از تک تک افراد تشکیل شده و خانواده نقش مؤثری در فرهنگسازی دارد، لازم است مسیر شناخت و معرفت در حوزه مهدویت را از ساحت فردی آغاز کنیم و سپس در ساحت خانواده ادامه داده و در نهایت از حاکمیت مطالبهگر باشیم.
