ماجرای ذبح اسماعیل؛ دینی یا اخلاقی؟

حجت الاسلام دکتر هادی صادقی، مدیر گروه اخلاق نظری پژوهشگاه قرآن و حدیث و استاد دانشگاه قرآن و حدیث در نشست علمی "دین و اخلاق" از ششمین نشست از سلسله جلسات و نشست های "دین و چالش های روز" ویژه "چهارشنبه های اعتقادی" گفت: داستان ذبح حضرت اسماعیل توسط ابراهیم نبی شبهاتی وجود دارد. از دید هر انسانی کشتن فرزند عملی غیراخلاقی، خلاف عقل و ظلم محسوب می شود. بنابراین هم امر خداوند و هم فعل حضرت ابراهیم دچار اشکالات اخلاقی و عقلی است.

وی افزود: اول اینکه چرا خداوند به چنین عمل غیراخلاقی امر کرده است؟ دوم اینکه چگونه خداوند با یک امر غیراخلاقی بنده خود را آزمایش می­کند؟ تا موجب رشد او گردد؟  سوم اینکه آیا این امر واقعی است و حقیقتاً خداوند قصد بریده شدن سر حضرت اسماعیل داشته است؟ یا اینکه باید آن را به تأویل برد؟ چهارم اینکه با وجود تأویل آیا ابراهیم این نکته را متوجه نشده است؟ پنجم اینکه اگر این امر غیراخلاقی است چرا ابراهیم به آن عمل کرده است؟ و چرا اسماعیل به ذبح شدن خود تن داده است؟

ایشان در ادامه اظهار داشت: در رابطه دین و اخلاق مباحث بسیاری میان فیلسوفان، متکلمان، اندیشمندان، عالمان اخلاق و منتقدان به معارف دینی رخ داده است. بحث دین و اخلاق یکی از پایه های مهم منازعات کلامی میان اشاعره و عدلیه نیز بوده است.

حجت الاسلام دکتر صادقی گفت: ارتباطات دین و اخلاق را از جهات مختلف می­توان پیگیری کرد. یکی بحث هستی شناختی است به این معنا که آیا احکام اخلاقی به واسطه احکام شرعی و دینی پدید می آیند یا مستقل از آنها شکل می گیرند؟ یعنی آیا ما فراتر از امر خداوند متعال ارزش اخلاقی یا الزامات اخلاقی داریم یا خیر؟ آیا قبل از فرمان خداوند خوبی و بدی شکل گرفته یا خیر؟

وی افزود: عده ای اعتقاد داشتند که امر خداوند است که اخلاق را می­سازد. این عده به طرفداران نظریه امرالهی معروف شده اند. به دنبال این بحث هستی شناختی بحث های معرفت شناختی رخ می­دهد. به این معنا که آیا ما برای شناخت احکام اخلاقی نیازمند دین هستیم یا بدون دستورات دین نمی توانیم بفهمیم که چه کاری را به لحاظ اخلاقی باید انجام دهیم و چه کار را نباید انجام دهیم. بحث های دیگری نیز در رابطه دین و اخلاق وجود دارد مثل مباحث غایت شناختی یعنی اینکه آیا غایت و هدف دین و اخلاق یکی هستند یا متفاوتند؟ یا مباحث انسان شناختی و روان شناختی این سوال مطرح است که آیا مسائل انسان شناختی دین و اخلاق یکی است یا متفاوت است؟ از حیث الگو شناختی آیا الگوهای اخلاقی همان الگوهای دینی­اند؟ از جهت علّی آنچه سبب پیدایش دین و اخلاق می­شود یک علت است یا علت های متفاوت دارند؟ و همین طور جهات منطقی، انگیزشی و ولایی است.

ایشان در ادامه گفت: آنچه در اینجا مهم است این است که از دیدگاه ما عدلیه اخلاق مستقل از دین و حتی پیش از آن احکام عقلی اخلاقی وجود دارد. البته دین نیز احکام اخلاقی دارد اما هیچ گاه دین نمی تواند حکم الزامی ای دهد که خلاف عدالت باشد. به گونه ای که اگر با روایتی مواجه شدیم که ظاهر آن خلاف عدالت باشد حتماً آن ظاهر روایت را نمی پذیریم یا در سند آن خدشه وارد می دانیم و اگر سند روایت محکم باشد در ظاهر معنای آن خدشه وارد می دانیم و آن را تأویل می کنیم.

استاد تمام دانشگاه قرآن و حدیث درباره داستان ذبح اسماعیل گفت: این داستان شبهاتی را به وجود آورده است. و آن اینکه این واقعه از چند جهت ظاهراً غیراخلاقی است.  یکی اینکه این دستور خداوند کشتن انسان بی گناه است. دوم اینکه پدری فرزند خودش را بکشد. سوم اینکه هردو یعنی هم حضرت ابراهیم و هم اسماعیل تسلیم این عمل غیر اخلاقی شوند.

حجت الاسلام دکتر صادقی در پاسخ به این دست از شبهات اظهار داشت: این کار کاملاً اخلاقی است و هیچ امر غیراخلاقی در آن وجود نداشته است. خداوند مالک بندگان است و همه ملک خداوند هستیم. خداوند صاحب اختیار همه عالم است و هر وقت بخواهد و مصلحت بداند ما را به دنیا می­آورد و هر وقت بخواهد و مصلحت بداند و به هر وسیله ای که بخواهد ما را از دنیا می­برد. اینکه خداوند دستور دهد کسی شخص دیگری را بکشد از حقوق خداوند است. چگونه ستاندن جان نیز دست خداوند است. انسان ها همه روزه گاه با بیماری، گاه به تصادفات، گاه به حوادث طبیعی، گاه به حوادث اجتماعی و هزاران روش دیگر جان آدمیان ستانده می­شود. اما آنچه در این حادثه غیر متعارف به نظر می رسد این است که خداوند دستور داده فرد بی گناهی کشته شود. اصل کشتن اگر به دستور خداوند باشد حق خداوند است. اما اگر به دستور خداوند نباشد حتماً ناحق است و انسان مجاز نیست.

وی افزود: بنابراین دستور خداوند به کشتن اسماعیل غیراخلاقی نیست زیرا این حق خداوند است. گرفتن جان دیگری به دستور خداوند فقط شامل گناهکاران نمی شود. وقتی کودکی که تازه به دنیا آمده توسط فرشته مرگ جانش گرفته می شود که گناهکار نیست. اما به دلیل اینکه به لحاظ شرعی رایج نیست که پدری فرزند خود را به دستور خداوند بکشد. تسلیم شدن اسماعیل نیز کاری اخلاقی است؛ زیرا او می داند و اعتقاد دارد که خداوند مالک بندگان است و اگر تسلیم نمی شد کار غیراخلاقی کرده بود.

ایشان با اشاره و در نقد به پاسخ های دیگری که به این اشکالات داده شده گفت: یکی از نظریه ها این است که این امر خداوند امری غیرواقعی و ظاهری است. بنابراین مشکل اخلاقی ندارد و فقط برای آزمایش بوده است. در جواب باید بگوییم که تلقی ابراهیم این نبوده و این امر را واقعی تلقی کرده است و ثانیاً دستورات آزمایشی خداوند هم باید اخلاقی باشند. به همین ترتیب حضرت ابراهیم علیه السلام نیز عقل اخلاقی به او می­فهماند که نباید امر غیراخلاقی را اطاعت کند. و ظواهر اوامر دینی را اگر خلاف اخلاق باشند باید تأویل کند. حضرت اسماعیل نیز این دستور را اخلاقی می دانسته است.

وی ادامه داد: نظریه بعدی نظریه امر الهی است. طرفداران این نظریه می گویند اخلاق پیش از دین وجود ندارد پس هرچه که خداوند دستور بدهد خود به خود اخلاقی است. این نظریه مورد قبول عدلیه نیست و کنار گذاشته می شود و پاسخ های آن در کلام داده شده است.

ایشان گفت: برخی دیگر مثل کرکگور ساحت اخلاق را از ساحت ایمان جدا دانسته اند. این دسته می­گویند باید به تناقضات دینی تن داد. این دیدگاه نیز مورد پذیرش نیست. یکی از اشکالات این نظر نیز این است که هر باور خرافی می تواند خود را دین بنامد و بگوید که به تناقضات ما تن بدهید.

وی افزود: برخی دیگر تلقی اسطوره ای از این داستان داشته اند و گفته اند این داستان واقعی نیست. این نظر هم اشکال را حل نمی کند. چرا داستانی که ظاهر غیر اخلاقی دارد در قرآن آمده است؟

حجت الاسلام دکتر صادقی در ادامه اظهار داشت: برخی گفته اند باید تلقی تاریخی و جامعه شناختی از این داستان داشته باشیم. به این معنا که خداوند متعال قصد داشته در این داستان یک جریانی که سابقه طولانی داشته و مرسوم بوده که افراد فرزندان خود را قربانی کنند تحولی در این رسوم به وجود آورد و آن را نسخ کند و این رسم را براندازد. این پاسخ هم باز مشکل امر خداوند را حل نمی کند اگر آن دستور غیراخلاقی باشد باز هم با این حرکت ابراهیم غیراخلاقی خواهد بود. با فعل غیراخلاقی نمی شود به دنبال اصلاح جامعه بود.

وی افزود: برخی مانند ابن عربی نیز نظرات عرفانی داده اند و گفته اند که ابراهیم اشتباه کرده است. زیرا باید آنچه در رویا دیده بود را تأویل می کرد. تأویل رویا این است که اسماعیل را نماد نفس اماره بشر بگیریم. این نفس باید در راه خداوند قربانی شود. با این نظر مشکل دوچندان می شود. چرا خداوند با امری که ظاهر غیراخلاقی دارد چنین چیزی را خواسته خداوند می توانست به صورت ساده بگوید که نفس خود را قربانی کن.

ایشان در ادامه گفت: برخی گفته اند که این اوامر خداوند نسخ شده است. معنای این سخن هم این است که پیش از نسخ خداوند دستور غیراخلاقی می داده است. و اساساً نمی­پذیریم که خداوند دستور غیراخلاقی در هیچ زمانی بدهد. چه پیش از ابراهیم و چه پس از آن.

حجت الاسلام دکتر صادقی در پایان سخنان خود تأکید کرد: هیچ کدام از این تأویلات را به دلیل ضعف تبیین عقلانی درست نیست و تنها پاسخ صحیح همان است که ذبح اسماعیل به دست پدرش حضرت ابراهیم چون به دستور صاحب حق بوده است کاملاً اخلاقی محسوب می شود. مثل جایی که شخصی که ادله بر علیه او اقامه شده و باید قصاص شود.

لازم به ذکر است نشست علمی "دین و اخلاق" با طرح سؤال: "ماجرای ذبح اسماعیل؛ دینی یا اخلاقی؟"از ششمین نشست از سلسله جلسات و نشست های "دین و چالش های روز"  ویژه "چهارشنبه های اعتقادی" از سوی پژوهشگاه قرآن و حدیث، انجمن کلام اسلامی حوزه، کمیته مرکزی کرسی های آزاداندیشی حوزه های علمیه و مرکز آموزش های کاربردی دفتر تبلیغات اسلامی قم  با ارائه و سخنرانی حجت الاسلام دکتر هادی صادقی، مدیر گروه اخلاق نظری پژوهشگاه قرآن و حدیث و استاد دانشگاه قرآن و حدیث در روز چهارشنبه ۳۰ آذر ماه ۱۴۰۲ از ساعت ۲۱ تا ۲۲ به صورت وبیناری برگزار شد.

برگزاری سلسله جلسات و نشست های "دین و چالش های روز"  هر هفته روزهای چهارشنبه از ساعت ۲۱ تا ۲۲ با ارائه و سخنرانی پژوهشگران و اساتید برجسته حوزوی و دانشگاهی از ایران و خارج از کشور به همراه پرسش و پاسخ، به صورت وبیناری برگزار می شود.

علاقه مندان جهت شرکت در جلسات، از طریق لینک برخط زیر اقدام نمایند.

https://www.aparat.com/el_balagh/live

به تمامی شرکت کنندگان در برنامه که ۱۰ جلسه حضور داشته باشند گواهی اعطا خواهد شد.