نقدى بر حديث «اصحابى كالنجوم»

عباس جلالى

اهل سنّت بر اين اعتقادند كه خداى سبحان و رسول گرامى او، اصحاب را تزكيه و پاك گردانده و همه آنها را عادل قرار داده اند و بايد بر همين مبنا حركت كرد و هر آنچه را كه صحابه مخالف و منافى نصوص صريح قرآن و سنّت انجام داده اند، به تأويل برد و توجيه كرد. آنان در اين ادعا، به آياتى از قرآن كريم و رواياتى كه در كتب خود از رسول اكرم ـ ص ـ در فضيلت صحابه نقل كرده اند، استناد جسته اند و يكى از معروفترين احاديثى كه بدان متمسك شده اند، حديث «اصحابى كالنجوم، بايّهم اقتديتم اهتديتم» است.
در اين مقاله، نخست، ديدگاههاى رجال نامى و علماى معروف اهل سنت را درباره حديث «نجوم» يادآور مى شويم و سپس به ذكر نقدهاى آن پرداخته و آنگاه راويان آن را مورد ارزيابى قرار مى دهيم؛ و در پايان، مرورى گذرا بر شرح حالات صحابه اى كه مشمول حديث مزبور هستند، خواهيم داشت.

معناى لغوى «اصحاب»:

در آغاز و براى ورود به بحث، معناى لغوى «صُحبة» را يادآور مى شويم؛ صُحبه در لغت، معاشرت و ملازمت است ^۱ و جمع اسم فاعل آن، صَحْب و اصحاب و صحابه مى آيد.

ممكن است سؤالى در مورد اين روايت معروف ـ در زمينه بحث ما ـ مطرح گردد كه عبادت را به سه دسته تقسيم مى كند:
1 ـ عبادت عده اى كه خداى را به علت ترس از آتش دوزخ بندگى مى كنند، كه اين گونه عبادت، عبارت از عبادت «عبيد» و بردگان مى باشد.
2 ـ عبادت گروهى كه خدا را به خاطر طمع در بهشت بندگى مى كنند، كه بايد عبادت آنها را عبادت تجار ناميد.
3 ـ و سرانجام عبادت فرقه اى كه خداى را به خاطر حُب و علاقه به او بندگى مى كنند، كه بايد عبادت آنها را عبادت «احرار» و آزاد مردان برشمرد.
با بحثى كه ما در پيش گرفتيم ممكن است به نظر رسد كه عبوديت، ويژه دسته نخست است كه چون عبيد و همانند بردگان از روى ترس به بندگى و طاعت خداوند روى مى آورند، وبندگانى كه به صورت دو نوع اخير، خداى را بندگى مى كنند، نمى توان كار آنها را عبوديت ناميد.
بايد در پاسخ گفت كه اين روايت، در مقام دسته بندى عبادت مردم، عبادت و طاعت عبيد و بردگان را به عنوان تمثيل و شاهد مثال ياد كرده است كه آنها جز از راهِ ترس از ضرب و تأديب، به طاعت و عبوديت قيام نمى كنند. كسى كه بدين نحوه خداى را بندگى مى كند، او در واقع از عذاب خدا مى ترسد و مانند يك فرد مجبور مى باشد؛ چرا كه از وظيفه محبت و دوستى حق، تهى است. و بدينسان، آن كسى كه در مسير عبادت، جوياى منافع و اعواض اخروى است نيز همانند شخص مجبور مى باشد. اما آن كسى كه فقط آهنگ مولاى خود دارد و طالب وجه كريم اوست و چون او را دوست مى دارد به عبادت و طاعت او روى مى آورد، او از آزاد مردان برجسته و مبرز، و شاخص ترين ابرار است و كسى است كه مى توان گفت، گوى سبقت را از ديگران ربوده است.