در اين سخنى كه براى تو آوردم عبرتى است براى كسانى كه داراى قلبى بيدار و زنده هستند و يا بدان سخن، گوش فرا داده و شنيده هاى خود را گواهى و تأييد مى كنند.

مقام محبت

آنگاه حضرت سيدالشهدا (عليه السلام) فقره ديگرى بر همين بخش افزوده است و مى خواهد در ضمن آن، خود و ديگران را براى عروج به شكوهمندترين و رفيع ترين مقامات تحريض كند و اعلام نمايد كه خسران ابدى از آنِ كسانى است كه از اين باده، يعنى محبت، محروم و بى نصيب مى باشند؛ فقره مزبور اين است:

۰.«وَخَسِرَت صَفْقَة عَبْدٍ لَمْ تَجْعَلْ لَهُ مِنْ حُبِّكَ نَصيبَاً»...

۰.زيانبار باد (و يا زيانبار است) معامله و داد و ستد فردى كه تو از حب خويش براى او نصيبى مقرر نفرمودى!

امام (عليه السلام) در طى اين فقره از دعاى خود، نكته عميقى را بيان كرده است، و آن اين است كه خداى را بيعت و قرار و پيمان و داد و ستدى است كه در عهده بندگان خود نهاده و با آنان بيعتى منعقد ساخته است مبنى بر اينكه خداوندگارى و ربوبيت او را پذيرا باشند. آن كسى كه به اين بيعت وفادار بماند و در مقام «محبت»، مُقام و پايگاهى را احراز كند مى توان او را از اولياى الهى دانست كه تجارت و سوداگرى و معامله آنها با خداوند متعال، سرشار از سود و بهره است. اما كسى كه از محبت به حق محروم است بايد او را از زمره كسانى برشمرد كه در بيعت و داد و ستد خويش، دچار خسران و زيان مى باشند.
حكم اين بيعت و يا قرار و عهد الهى در ازل ـ از همان روزِ «اخذ ميثاق» در عالم «ذَرّ» ـ با ارواح ثبت و ضبط شده است، و خداوند متعال چنين بيعتى را در قرآن كريم بازگو كرده است:
«وَاِذْ اَخَذَ رَبّكُ مِنْ بَنى آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِم ذرّيّتَهُمْ وَاَشْهَدَهُم عَلى اَنْفُسِهِمْ اَلَسْتُ بِرَبّكُمْ، قالوُا بَلى، شَهِدنا...» ¹ ... اى پيامبر، به يادآر، آن هنگام را كه پروردگار تو نژاد آدمى را از صلب آدم ابوالبشر (عليه السلام) به صورت «ذَرّ» بيرون كشيد و به آدم ابوالبشر فرمود: من با نژاد و

د ـ مشاهده، شهود حق:

اين گفتار اخير سيدالشهدا («عميت عين لا تراك عليها رقيباً») در واقع به مسئله «مراقبت» كه در عرفان مطرح است مربوط نيست؛ بلكه در سوى احوال «مشاهده» اوج مى گيرد، و كلمه «تَراك» به معنى «تُشاهِدك» نيز بيانگر همين نكته است. اما كسى كه با «مراقبت» سر و كار دارد، از لحاظ مرتبت، فروتر از كسى است كه از شهود بهره اى دارد؛ چنانكه در پايان همين بخش از دعاى سيدالشهدا ـ كه دست اندر كار گزارش آن هستيم ـ نكته مزبور را بيان خواهيم كرد كه مقام «مراقبت» پايين تر از حال «شهود» مى باشد. اگر چه خود «مراقبت» از شكوهمندترين مقامات به شمار است؛ لكن نمى تواند با مرتبت احوال، همپا و هم منزلت باشد؛ به ويژه احوالى كه از لوازم وصول است؛ وصولى كه اطراف و پيرامونش به نهايات منجر مى گردد.
«مشاهده» از مهمترين درجات وصول به حق و برتر از «مكاشفه» مى باشد، و صرفاً به مدد رشحات حضرت حق (تعالى) به هم مى رسد.
اما بايد دانست كه از ديدگاه ارباب عرفان، «مشاهده» بدان معنى نيست كه عين ذات حق (تعالى) به مدد نيروى باطن و يا ظاهر، قابل شهود و رؤيت باشد؛ چنين مشاهده اى محال است. مراد از مشاهده، «شهود» مى باشد، و آن عبارت از اخفاى معانى و رسوم و مهيا ساختن نفس به گونه اى است كه به حال تسليم در برابر حق بايستد، و در چنان پايگاهى وَراى كشف، اسرار فيض الهى را شهود نمايد.
مشاهده داراى مراحل و درجاتى است. پايين ترين درجه آن اين است كه فرد از طريق معرفت ـ به خاطر آنكه انوار وجود بر او تجلى مى كند ـ از مرحله علم فراتر رود و وارد رياضِ حريمِ «جمع» گردد. آنگاه است كه با در نورديدن گردنه هاى شواهد و آثار به پيش مى راند و حقايق جالب و دل انگيز و گوهرهاى يكتا را در دسترس شهود خود مى بيند كه جز اهل ذوق هيچ كسى نمى تواند حلاوت آنها را بازيابد و اهميت و عظمت آنها را جز كسى كه آنها را شهود مى كند نمى تواند درك نمايد، و فقط كسانى مى توانند آنها را شناسايى كنند كه داراى قلبى زنده و بيدار و گوشى شنوا براى پذيرفتن حق باشند:
«اِنَّ فى ذلِكَ لَذِكْرى لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ اَوْ اَلْقى السَّمْعَ وَهُوَ شَهيدٌ»^۱...