حديث در اصطلاح

عالمان و محدثان، حديث را به صورتهاى مختلف تعريف كرده اند. شهيد ثانى ـ رضوان الله عليه ـ پس از آنكه مى گويد خبر و حديث مترادفند، آورده است:
مراد از خبر، حديث است؛ اعم از اينكه قول پيامبر ـ ص ـ مى باشد يا امام ـ ع ـ ، و قول صحابى باشد يا تابعى و يا عالمان و صالحان و همگنان آنان، و چنين است فعل و تقرير آنها. اين معنا در استعمال اين واژه مشهورتر است و با عموم معناى لغوى سازگارتر. ^۱
اين تعريف حديث، چنانكه تصريح شده است مستند است به معناى لغوى آن. عالمان و محدثان عامّه نيز غالباً حديث را بدين گونه تعريف كرده اند و خبر را مترادف آن دانسته اند. سيوطى از عالمان و محدثان گزارش كرده است كه آنان در تعريف حديث مى گفته اند:
حديث يعنى فعل، قول و تقرير پيامبر ـ ص ـ ، صحابيان و تابعين و... و خبر را عالمان فن حديث، مترادف حديث دانسته اند؛ بنابراين، خبر و حديث، بر «مرفوع»، «موقوف» و «مقطوع» اطلاق مى شود. ^۲
البته در ميان عالمان عامه تعاريف ديگرى نيز براى حديث ياد شده است، و فرقهايى بين خبر و حديث نهاده شده است. سيوطى در ادامه سخن پيشين مى گويد:
... و گفته شده است كه حديث بر آنچه از رسول الله ـ ص ـ نقل شده اطلاق مى شود و خبر بر آنچه از ديگران گزارش شده است؛ از اين روى به آنكه اشتغال به سنت داشت «محدث» مى گفتند و گزارشگران حوادث و مسائل تاريخى را، أخبارى و.... ^۳
برخى از محققان اهل سنت معتقدند كه حديث در آغاز فقط به قول رسول الله ـ ص ـ اطلاق مى شده است و پس از وفات آن بزرگوار، معنايش وسعت يافت و اكنون اطلاق مى شود به آنچه از پيامبر نقل است:

الهى «و اِذْ اَسَّرَ النّبىُ اِلى بَعْضِ اَزْواجِهِ حديثاً» كه مراد، مطلق كلام است. ^۱
طريحى نيز به لحاظ لغت، «حديث» را مرادف «كلام» مى داند و مى نويسد:
از آن روى كلام را حديث گفته اند كه اندك، اندك به وجود مى آيد ^۲ .
و مرحوم آيت الله مامقانى در توضيح آن نوشته اند:
بنابراين حديث، پديد آمدن چيزى است كه نبوده است؛ پس حديث، ضد قديم است. گويا آنچه در روايتى آمده است كه «اياكم و محدثات الأمور» اين معنا باشد، كه به گفته ابن فارس، يعنى آنچه در كتاب و سنت و اجماع عالمان شناخته نيست و نبوده است ^۳ .
فيّومى نوشته است كه:
حديث به گفته ها و گزارشها اطلاق مى شود. ^۴
اين نكته مؤيد است به آنچه برخى از عالمان آورده اند كه تازيان در روزگار جاهليت بر روزهاى مشهور خود، «الأحاديث» مى گفتند، به لحاظ اينكه در آن روزها، حوادث بسيار رخ مى داد و گزارش مى شد و نقل مى گرديد. ^۵ برخى از پژوهشيان معاصر پس از گزارش تفصيلى اقوال لغويان درباره حديث، نتيجه گرفته اند كه:
معناى اصلى اين واژه، شكل گيرى چيزى است پس از آنكه نبوده است. اين تكوّن و تجدد، اعم است از اينكه در جواهر باشد يا اعراض، در اقوال باشد و يا در افعال... بنابراين حديث، هر آن چيزى است كه با ياد كرد پديد مى آيد، نقل مى شود، گزارش مى شود و بدين سان در معناى حديث به تازه پديد آمدن و گزارش شدن، توجه شده است. ^۶
بنابراين، حديث كه به لحاظ لغت و وضع اوّلى آن به «جديد من الأشياء» و «حدوث امر بعد أن لم يكن» اطلاق مى شده است، در نهايت با توجه به آن معناى لغوى در ادامه استعمال، بر مطلق كلام اطلاق شده است.