بوده است اين واژه را مى نهادند. نمونه هايى چون «شرح الأخبار» قاضى نعمان (م 376)، «الاستبصار فيما اختلف من الأخبار» محمد بن الحسن طوسى (شيخ الطائفه)، «جامع الأخبار» محمد بن محمد سبزوارى (م قرن 7)، «ملاذ الأخيار فى شرح تهذيب الأخبار» علّامه مجلسى و... نشانگر اين حقيقت است.
اين را نيز بيفزاييم كه اكنون قرنهاست كه «اخبارى» در مقابل «اصولى» نمايانگر دو جريان شناخت در فرهنگ اسلامى و چگونگى نگاه به منابع فكر اسلامى است. روشن است كه گستردگى استعمال اين دو واژه بر اين دو جريان، پس از قرن يازدهم است؛ امّا برخى عالمان، با اسناد به بعضى نصوص نقل شده از سده هاى پيشين، احتمال داده اند كه پيشينه اين دو اصطلاح، دست كم تا زمان علّامه حلّى ـ ره ـ مى رسد. اين مطلب را از عبارت ذيل استظهار كرده اند:
امّا الأمامية فالأخباريون منهم لم يعولوا فى أصول الدين و فروعه الّا على أخبار الآحاد المرويّة عن الائمة ـ ع ـ ، والأصوليون منهم كأبى جعفر الطوسى و غيره. ^۱

اثر

در چگونگى اين واژه نيز چونان «خبر» سخن بسيار است، و عالمان و محدثان در تعريف آن همداستان نيستند. به لحاظ لغت، برجاى مانده هر چيزى را «اثر» گويند. وقتى تازيان مى گفتند: ذهبتُ فى أثرِ فلانٍ، يعنى او را پيروى كردم، پاى برجاى پاى او نهادم و رفتم. اثر الحديث، يعنى اينكه كسى از كسانى گزارش كند و آثارشان را باز گويد.
المأثره، مكرمت و بزرگيها را گويند، چون نسل در نسل و عصرها و عصرها گزارش مى شود و... ^۲ بدين سان تعريف عالمان و محدثان از «اثر» نيز به دور از معناى لغوى آن نيست. اكنون تعريفها را

هم ندارند. ابوالبقاء ايوبّ بن موسى حسينى مى نويسد:
حديث، اسم است از «تحديث» كه به معناى «اِخبار» بوده است، سپس به گزارش قول، فعل و تقرير منسوب به پيامبر ـ ص ـ اطلاق شد. ^۱
چنانكه پيشتر آورديم، اين معنا در ادب جاهلى كاملاً شناخته بود؛ آنان به «روزهاى مشهور»، «الأحاديث» اطلاق مى كردند ^۲ ، و گزارشگران حوادث و وقايع تاريخى را «أخباريون» مى گفتند ^۳ . علّامه شيخ عبدالنّبى كاظمى مى نويسد:
پيشينيان اهل حديث ـ شيعى و سنى ـ بر اهل تاريخ و همه كسانى كه چونان آنان اخبار را جمع مى كردند، بدون توجه به چگونگى گزارشها، اخبارى مى گفتند. ^۴
آنچه اين مطلب را استوار مى دارد اين است كه ابتدا آنچه به نگارش در مى آمده است بيشتر سيره پيامبر بوده است. نگاه تاريخى به سير «تدوين» در تاريخ اسلام اين نكته را به روشنى مى نماياند كه رشته هاى نگارشها كم كم اندكى از هم جدا شد و محدثان، بعدها عنوان مستقل پيدا كردند؛ از اين رو اين دو بدين سان تعريف شدند كه:
حديث آن چيزى است كه از معصوم ـ پيامبر و امام ـ نقل شود.
و خبر آن است كه، از غير آنان گزارش شود.
و يا گفتند:
حديث، آن است كه از معصوم نقل شود و خبر، اعم از آن است، بنابراين هر حديثى را خبر مى گويند و نه به عكس. ^۵
كه روشن است اين تعريفها را محدثان در قرنهاى واپسين، بيشتر براى توضيح اين جريانها و چگونگى شكل گيرى اين عناوين و تعريفها به كار برده اند. ^۶
با اين همه، روشن است كه محدثان بر «حديث» و «احاديث»، فراوان «خبر» و «اخبار» اطلاق مى كردند و بر عناوين آثار مدوّن خود كه مشتمل بر احاديث