سه: رأى جامــع

هدفى كه علم رجال و بررسيهاى سندى دنبال مى كند، تشخيص صحيح از سقيم و درست از نادرست است، تا اينكه احاديث موضوع و تحريفهاى لفظى شناسايى شده و كنار نهاده شوند. اين، غرض اصلى اين دانش و اين تلاشهاست. اغراض ديگرى كه گاه از آن سخن مى رود، چون شناخت اعدل و افقه ^۱ ، مورد نظر واضعان اين علوم نبوده و كاربرد آن در فقه و حديث شناسى نيز بسيار نادر است.
بر اين اساس، بايد ديد چه راههايى به حصول اين غرض مى انجامد. آيا دين در اين باب طريقى ارائه كرده يا راه عقلا را تاييد كرده است. يا شايد تلفيقى از امضا و تأسيس، راهى است كه شرع پيش پاى ما نهاده است.
به گمان، صورت سوم درست تر مى آيد. شارع مقدس در ارزيابى متون، با سكوت خود رويّه عقلا را امضا كرده و خود، نيز برخى از مصاديق نقد محتوايى را مانند عرضه بر قرآن و سنت، تاسيس كرده است و مى توان گفت اين نيز امضاى روش عقلاست. و شارع با تطبيق قاعده عقلايى بر بعضى مصاديق، اين روش را تاييد كرده است.
نتيجه آنكه معيار اصلى در ارزيابى، تبعيت از روشهاى عقلايى (البته متناسب با متون دينى) است. بر اين نكته، برخى عالمان رجال و اصول نيز تاكيد داشته اند.
مرحوم مامقانى مى گويد:
«ان الحق الحقيق بالقبول كما نقحناه فى علم الاصول ان العمل بالاخبار انما هو من باب الوثوق و الاطمينان العقلائى... بلى المقصود من الرجوع الى علم الرجال هو التثبت و تحصيل الظن الاطمينانى الانتظامى الذى انتظم امورا لعقلاء به فيما يحتاجون اليه» ^۲ .
حقيقت مطلب، همانگونه كه در علم اصول به اثبات رسانده ايم، آن است كه عمل به روايات از باب وثوق و اطمينان عقلايى است... و مقصود از رجوع به علم رجال، تحقيق و دستيابى به اطمينان است كه با همين اطمينان عقلايى، زندگى نظم يافته است.

صحيحه حماد بن عيسى را در باب آداب نماز، نقض كرده است. وى مى گويد اين حديث كه مورد عمل فقيهان بوده و در كتب حديث به عنوان صحيحه از آن ياد شده و روات آن تعديل شده اند، جعلى است. و بر اين ادعا سه قرينه اقامه كرده كه يكى از آنها اين است:
حماد در سال 209 هـ . از دنيا رفته و در آن هنگام به شهادت مشايخ رجال، هفتاد و چند سال داشته است كه در نتيجه ولادت او در سالهاى حدود 135 هجرى رخ داده است. وفات امام صادق ـ ع ـ سال 148 هجرى بوده كه در آن زمان سن حماد نزديك به سيزده سال مى شود. با اين وصف در اين صحيحه خطاب به حماد آمده: «ما اقبح بالرجل يأتى عليه ستون سنة او سبعون سنة فما يقيم صلاة واحدة بحدودها تامة» ^۱ .
از طرف ديگر، واضعان حديث، هميشه اخبار دروغ را به نام راويان خوش نام منتشر مى كردند. بر اين اساس، اين مسلك (مسلك متأخران)، نه جامع احاديث صحيح خواهد بود و نه مانع از احاديث غير صحيح.

4 ـ مشكل تمييز مشتركات

از ديگر مشكلات اين نظريه، معضل مشتركات است. نامهاى بسيارى در اسناد حديث، موجود است كه ميان افراد مختلف مشترك است. تشخيص آنكه راوى در اينجا كداميك است امرى دشوار است و راه حلهاى موجود (چون: انصراف، طبقات رجالى، راوى و مروى عنه)، چندان اطمينان آور نيست.
البته تلاشهايى از زمان مؤلف «جامع الرواة» به اين سو صورت يافته و در زمان مرحوم آية الله بروجردى گسترده شده و به دست رجالى بزرگ معاصر آية الله خويى به مرحله قابل توجهى رسيده است، اما هنوز از حد كتب اربعه تجاوز نكرده و كارى نسبت به روايات «وسائل الشيعة» ارائه نگشته است.

5 ـ عدم توجه به نقد محتوايى

همانگونه كه در نقد رأى مشهور گذشت، عدم توجه به نقد محتوايى، غفلت از يك شيوه عقلايى و شرعى است كه مع الْأسف در اين رأى نيز مشهود است.