پژوهشگر معارف دین با اشاره به چالش‌ها و اقدامات امام کاظم(ع) گفت: امام کاظم(ع) در شرایط سخت‌گیری ارتباطی با شیعیان به ایجاد شبکه‌ای از وکلای دینی با عنوان سازمان وکالت اقدام کردند که این سازمان در حقیقت نظام مدیریتی امام در جامعه شیعه به حساب می‌آمد و امام(ع) از طریق سازمان وکالت و وکلای خویش، انحرافات عقیدتی در میان شیعه را کنترل می‌کردند و مرتبا پاسخگوی شبهات بودند.
دوران ۳۵ ساله امامت امام کاظم(ع) با خلافت منصور، هادی، مهدی و هارون عباسی همزمان بود. ایشان چندین بار توسط مهدی و هارون عباسی زندانی شد و در سال ۱۸۳ق در زندان سندی بن شاهک به شهادت رسیدند.
دوره امامت امام کاظم(ع) با اوج قدرت خلافت عباسی همزمان بود و ایشان در برابر حکومت وقت، تقیه می‌کردند و شیعیان را نیز به این کار سفارش می‌نمودند؛ از این رو موضع‌گیری صریحی از امام هفتم شیعیان در برابر خلفای عباسی و قیام‌های علوی مانند قیام شهید فَخ گزارش نشده است ولی ایشان در مناظره و گفتوگو با خلفای عباسی و دیگران تلاش می‌کردند از خلافت عباسیان مشروعیت‌زدایی کنند.
مناظرات و گفت‌و‌گو‌هایی از امام موسی بن جعفر(ع) با برخی عالمان یهودی و مسیحی در منابع تاریخی و حدیثی نقل شده که در پاسخ به پرسش‌های آنان بوده است. در کتاب مُسند الامام الکاظم بیش از سه هزار حدیث از ایشان گردآوری شده که شماری از آنها را برخی از اصحاب اجماع روایت کرده‌اند.
امام کاظم(ع) برای ارتباط با شیعیان، سازمان وکالت را گسترش دادند و در مناطق مختلف، افرادی را به عنوان وکیل تعیین کردند از سوی دیگر، حیات امام کاظم(ع) همزمان با بروز انشعاباتی در شیعه بود و فرقه‌های اسماعیلیه، فَطَحیه و ناووسیه با آغاز امامت ایشان و فرقه واقفیه پس از شهادت‌شان شکل گرفت.
خبرنگار ایکنا با معصومه اسماعیلی؛ پژوهشگر و استاد دانشگاه معارف اسلامی هدی به مناسبت سالروز شهادت امام کاظم(ع) گفتوگو کرده است، حاصل آن رادر ادامه می‌خوانیم؛
در ابتدای بحث کمی درباره خصائص و ویژگی‌های شخصیتی امام کاظم(ع) بفرمایید.
خصائص شخصیتی امام، صبر، علم و تقوای بسیار بود و به ایجاد و گسترش سازمان وکالت به عنوان سازمان مدیریتی شیعه معروف هستند. امام، شیعه را به کسب علم دعوت کرده و فرمودند: «کسی که در جست‌وجوی علم باشد، خداوند به او توفیق می‌دهد تا در روز قیامت از جمله کسانی باشد که بدون حساب وارد بهشت شود» و در ترویج عبادت و تبیین حدود آن فرمودند: «بهترین عبادت، نگاه داشتن نفس از گناه و انجام واجبات الهی است» همچنین در حفظ زبان، امام کاظم(ع) به یکی از یاران خود فرمودند: «اگر چیزی که بر زبان می‌آوری، در مورد خداوند و روز قیامت نباشد، بهتر است سکوت کنی.»
امام موسی بن جعفر(ع) در دوران خویش با چالش‌های بسیاری در ابعاد مختلف مواجه بوده است اما با مدیریت سازمان وکالت که به نوعی حکومت امام بر جامعه شیعه محسوب می‌شد بر بسیاری از مشکلات شیعه غلبه کردند.
به چالش‌های زیاد در دوران آن حضرت اشاره کردید. به عنوان نمونه به چه مواردی در این زمینه می‌توان اشاره کرد؟
اختناق سیاسی و دینی و مقابله حکومت با هرگونه جنبش دینی و فکری از یکسو، محدودیت‌های شدید در فعالیت شیعه و نظارت دقیق بر جامعه شیعی، محاصره و زندانی شدن امام کاظم(ع)، ظهور و گسترش گرایش‌های مختلف مذهبی و فکری مانند جریان غلات و انحراف اعتقادی برخی شیعیان، غلبه فکری اهل سنت بر نظام عقیدتی جامعه از جمله عواملی است که باعث ایجاد شرایط دشوار برای زندگی امام(ع) در دوران خلفا شده بود.
راه‌کارهای امام(ع) برای برون عبور از این موانع چه بود؟
امام با اداره جامعه شیعه از طریق سازمان وکالت راهی برای برون‌رفت از تمام موانع موجود در پیش گرفتند. دوران امام کاظم(ع)، همزمان با حکومت عباسیان و فشار شدید بر اهل بیت(ع) و پیروانشان بود که در این شرایط، امام کاظم(ع) برای حفظ ارتباط با شیعیان، تبیین معارف دین و نظارت بر مسائل اقتصادی شیعه از طریق نظام وکالت عمل می‌کرد. وکلای امام واسطه امام و مردم بودند، نظرات امام را به مردم منتقل کرده، به مسائل شرعی پاسخ داده و اهداف امامت را پیگیری و در مواقع ضروری از امام در برابر دستگاه‌های حکومتی دفاع می‌کردند.
امام کاظم(ع) در دوران سرکوب شیعه توسط حکومت از وکلا برای ایجاد امنیت عبادی شیعه استفاده می‌کرد. حتی بسیاری از وکلای امام کاظم(ع) تحت تعقیب و شکنجه قرار می‌گرفتند اما اتصال ارتباطی با امام را حفظ کرده و از افشای مشخصات شیعه خودداری می‌کردند.
راهکار امام برای حل اختلافات داخلی میان شیعیان چه بود؟
غلات و حتی برخی از شیعیان به عنوان گروه‌های عقیدتی در فهم درست آموزه‌های امام کاظم(ع) دچار اختلاف بودند و این اختلافات باعث ایجاد مشکلاتی می‌شد اما امام کاظم(ع) با تدابیر حکیمانه خود ضمن ایجاد سیستم ارتباطی امن با وکلای خود، آموزش و تربیت وکلا، حمایت از وکلا در مواقع بحرانی، تأمین منابع مالی یا ارائه مشاوره‌های دینی در مواقع حساس به تمام سؤالات شیعیان و ابهامات ایشان پاسخ داده و اتصال را حفظ می‌کردند.
امام کاظم(ع) در شرایط سخت‌گیری ارتباطی با شیعیان به ایجاد شبکه‌ای از وکلای دینی با عنوان سازمان وکالت مبادرت کردند که این سازمان در حقیقت نظام مدیریتی امام در جامعه شیعه به حساب می‌آمد.
وظایف سازمان وکالت و وکلای امام(ع) و کارکردهای آن چه بود؟
این کارکردها را می‌توان در چند موضوع خلاصه کرد؛ اول انتقال دستورات و معارف؛ دوم پاسخ به سؤالات فقهی و اعتقادی؛ سوم، پاسخ به سؤالات و ابهامات قرآنی؛ چهارم، نظارت بر مسائل اقتصادی شیعه و دیون مالی، پنجم، حفظ مستمر ارتباط امام و امت و ششم، حمایت از شیعیان و دفاع از حقوق آنها.
وکلای انتخاب شده باید در مسائل فقهی و دینی تسلط کافی داشته باشند، توان ارتباط اجتماعی بالا و عدالت رفتاری داشته و وجود فضیلت‌های اخلاقی به دلیل تبعیت مردم از وکلای امام از جمله شرایط مهم در انتخاب وکیل بوده است. این روش‌ها با توجه به تهدیدات امنیتی موجود، از سوی امام و وکلایشان طراحی شده و مرتبا مورد باز طراحی و بازبینی قرار می‌گرفت؛ وجود نامه‌نگاری‌های کدگذاری‌شده نشانه این طراحی‌ها است.
معمولا سازمان‌ها و چنین نهادها از تصرف حکومت و دخالت در آن مصون نیستند. یکی از اقدامات امام و وکلای ایشان حفظ استقلال سازمان وکالت از دخالت‌های حکومتی و خارجی بود و ارتباط مستمر امام و وکلا موجب شده بود که امام بر مسائل اعتقادی، اجتماعی و اقتصادی مناطق مختلف نظارت تام داشته و حفظ رابطه امام و امت به صورت مستمر اتفاق بیفتد.
برنامه امام(ع) برای تقویت وحدت در میان شیعیان چه بوده است؟
امام از طریق سازمان وکالت و وکلای خویش در این سازمان، انحرافات عقیدتی در میان شیعه را کنترل می‌کردند و پاسخگوی شبهات بودند چرا که ترویج دیدگاه‌های التقاطی و انحرافی موجب برهم‌زدن وحدت شیعه می‌شد و امام از طریق سازمان وکالت سعی در حفظ وحدت شیعه داشتند.
