عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ضمن تشریح دلایل تحریف گسترده و جعل حدیث در خصوص زندگی و شخصیت امام حسن(ع)، گفت: سیره ایشان باید از منابع روایی اهل بیت(ع) استخراج و در قبول احادیث مرتبط با ایشان دقت شود.
حجت‌الاسلام محمدرضا هدایت‌پناه، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و نویسنده کتاب‌های «تاریخ و سیره امام حسن مجتبی(ع) از ولادت تا امامت» و «تاریخ و سیره امام حسن مجتبی(ع) از امامت تا شهادت» به مناسبت ولادت این امام همام در گفت‌وگو با ایکنا به تشریح این مسئله پرداخت که چرا منابع کافی در خصوص زندگی دومین امام شیعیان وجود ندارد و با چه هدف، انگیزه و توسط چه کسانی تاریخ زندگی آن حضرت دستکاری و مورد تحریف قرار گرفته است و گفت: کمبود منابع ما در خصوص زندگی اهل بیت(ع) متأسفانه زیاد است. در ارتباط با امام حسن مجتبی(ع) باید گفت که بررسی زندگی ایشان به دلایل متعدد، هم پیچیده است و هم در این خصوص با کمبود منابع مواجه هستیم.
وی با اشاره به اینکه معمولاً در مطالعات تاریخی، بیشتر به جنبه‌های سیاسی زندگی اهل بیت(ع) توجه شده است تا زندگی فردی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و خانوادگی ایشان، گفت: در کتاب «تاریخ و سیره امام حسن (ع)»، سعی کرده‌ام به این خلأها پاسخ دهم. این کتاب در دو بخش تنظیم شده است: بخش اول از تولد تا امامت ایشان را پوشش می‌دهد و بخش دوم از امامت تا شهادت ایشان را بررسی می‌کند. در بخش اول، به زیست‌نامه امام پرداخته‌ام، از جمله ولادت، حوادث مرتبط با زندگی ایشان، شناخت بستگان، همسران و فرزندان امام که این مباحث به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته‌اند و سعی شده با استفاده از منابع موجود، این موضوعات به درستی مطرح شوند.
تحریف گسترده در تاریخ زندگی امام حسن(ع)
این استاد دانشگاه اضافه کرد: تاریخ زندگی امام حسن مجتبی(ع) با چالش‌های متعددی روبرو است. دولت‌های اموی و عباسی به دلایل سیاسی، به ویژه پس از صلح امام حسن(ع)، دست به تحریف تاریخ زدند. آنها با انگیزه‌های مختلف، سعی کردند تاریخ امام حسن(ع) را دستکاری کنند تا جایگاه ایشان تضعیف شود. اموی‌ها بعد از صلح با معاویه یکه‌تاز میدان شدند و چون توانسته بودند جبهه اهل بیت(ع) را به حاشیه برانند و قدرت را به دست بگیرند دست به فعالیت‌های گسترده‌ای برای ترور شخصیت امام حسن(ع) زدند.
ترور شخصیتی امام حسن(ع)
حجت‌الاسلام هدایت‌پناه به این مسئله نیز اشاره کرد که دولت اموی دست به تحریف و جعل احادیث در خصوص این امام همام زد و افزود: این تحریفها شامل ترور شخصیتی، ایجاد شبهات در مورد زندگی ایشان، و حتی تحریف روابط خانوادگی و شخصیتی امام بوده است. حتی در خصوص رابطه ایشان با پدر و برادرشان دست به تحریفات گسترده زده‌اند و مطرح کرده‌اند که با پدر و برادرشان اختلاف نظر داشتند و توهین‌های زیادی به ایشان شده است و مسائلی مانند تعداد همسران امام یا ویژگی‌های شخصیتی ایشان، به شدت مورد دستکاری قرار گرفته است.
جعل حدیث علیه امام حسن(ع) توسط دولت عباسی
وی در خصوص عملکرد دولت عباسی در این زمینه گفت: دولت عباسی به ویژه به دلیل ارتباط امام حسن(ع) با سادات حسنی، که نقش مهمی در قیام‌های ضد حکومتی داشتند، تیر تبلیغاتیشان را علیه جد بزرگوار سادات حسنی یعنی امام حسن(ع) نشانه رفت و به تحریف تاریخ پرداختند. همین اقدامات سبب شده در منابع حدیثی و تاریخی شیعه نیز اخبار و روایات جعلی و تحریف‌شده وارد شود که متأسفانه همین مسئله بررسی زندگی ایشان را پیچیده‌تر کرده است.
این پژوهشگر دینی اظهار کرد: دولت عباسیان نه تنها خودشان به تبلیغات ضد امام حسن(ع) پرداختند، بلکه از علما، مورخان، فقها و محدثانی که تحت نفوذشان بودند نیز استفاده کردند تا تاریخ را به نفع خود تغییر دهند. امروزه نیز رد پای این تحریفها را در اخبار و روایات تاریخی مربوط به امام حسن(ع) می‌بینیم.
وی ادامه داد: در اینجا با دو دولت قدرتمند اموی و عباسی روبرو هستیم که در یک موضوع اجماع داشتند و آن هم ترور شخصیتی امام حسن مجتبی(ع) است. این برخورد در تضاد کامل با رفتار آنها نسبت به امام شهادت حسین(ع) است. در دوره‌های اولیه حکومت عباسیان، آنها نسبت به شهادت امام حسین(ع) واکنش منفی نشان ندادند، بلکه حتی از آن به عنوان شعار ضد اموی استفاده کردند. برای مثال، در مخفیگاه‌های عراق و خراسان، مقتل امام حسین را می‌خواندند و از آن به عنوان ابزاری برای بسیج مردم علیه بنی‌امیه بهره می‌بردند. این نشان می‌دهد که عباسیان از شهادت امام حسین(ع) به نفع خود استفاده کردند، اما در مقابل، تاریخ امام حسن را تحریف و تخریب کردند.
حجت‌الاسلام هدایت‌پناه در جمع‌بندی این بخش از سخنان خود گفت: بنابراین بررسی زندگی امام حسن مجتبی(ع) بسیار پیچیده‌تر از تاریخ زندگی امام حسین(ع) است. همین دلایل است که موجب شده نسبت به ابعاد مختلف زندگی امام حسن(ع) کمبود اطلاعات داشته باشیم و در مسائلی مانند زندگی شخصی، معیشت، اقتصاد، روابط خانوادگی و فرهنگی ایشان کمتر اطلاعات وجود داشته باشد. برای درک واقعیت‌های موجود در خصوص امام حسن(ع) باید فهم تاریخی اجمالی داشته باشیم تا بفهمیم که چه اتفاقی و چرا رخ داده است والا با نگاه به یک بخش نمی‌توان واقعیات را درک کرد.
جعل حدیث در مورد تولد امام حسن(ع)
وی به تحریفاتی که در خصوص تولد امام حسن(ع) صورت گرفته و جعل حدیث‌هایی که وجود دارد اشاره کرد و گفت: برای مثال، در مورد نام‌گذاری امام حسن(ع)، روایاتی وجود دارد که ادعا می‌کنند امیرالمؤمنین(ع) نام فرزندشان را «حرب» انتخاب کرد، اما پیامبر(ص) آن را تغییر داد. این روایات ممکن است در نگاه اول ساده به نظر برسند، اما وقتی در یک منظومه جامع قرار می‌گیرند، هدف سازندگان آنها آشکار می‌شود.
این نویسنده و پژوهشگر دینی ادامه داد: با این تحریفها می‌خواهند بگویند حضرت علی(ع) در نام‌گذاری فرزندانش بر پیامبر(ص) پیشی گرفته است. در مقابل، روایات معتبری وجود دارد که نشان می‌دهد امیرالمؤمنین (علیه السلام) با احترام به پیامبر(ص)، نام‌گذاری امام حسن(علیه السلام) را به ایشان واگذار کرد. این رفتار نشان‌دهنده ادب و احترام عمیق در خانواده اهل بیت(ع) است. این روایات درست در مقابل روایات جعلی قرار می‌گیرند. هدف کلی از این سبک روایات جعلی این بود که ادعا کنند امام علی(ع) شخصیتی جنگ‌طلب بوده اما امام حسن(ع) با پدرش اختلاف داشته و فردی صلح طلب بوده است.
ضعف سندی و رجالی روایات علیه امام حسن(ع)
وی اضافه کرد: حتی شعری ساخته‌اند که خلیفه اول وقتی در کودکی امام حسن(ع) را در دستش گرفته می‌خوانده و می‌گفته که این پسر شبیه پدرش نیست. در ادامه حتی در جنگ‌های جمل، صفین و نهروان، شاهد تلاش‌هایی هستیم تا امام حسن مجتبی(علیه السلام) را در مقابل امیرالمؤمنین(علیه السلام) قرار دهند. برخی روایات ادعا می‌کنند که امام حسن(ع) با این جنگ‌ها موافق نبوده است. اما هدف از این روایات چیست؟ چگونه می‌توان با وجود اخبار متناقض و متضاد، به حقیقت دست یافت؟ بسیاری از این روایات از نظر سندی، رجالی، تاریخی و منبع‌شناسی مشکل‌دار هستند و بررسی آنها نیازمند دقت فراوان است که ما با دقت این استاد را بررسی و در دو کتاب ذکر شده بیان کرده‌ایم.
حجت‌الاسلام هدایت‌پناه افزود: یکی از موضوعات دیگری که به شدت مورد تحریف قرار گرفته، مسئله همسران امام حسن(ع) است. برخی روایات ادعا می‌کنند که امام حسن(ع) فردی بداخلاق بوده و به کرات همسرانش را طلاق می‌داده است. حتی برخی منابع تعداد همسران ایشان را ۷۰، ۹۰ یا حتی ۲۵۰، ۳۰۰ و ۴۰۰ نفر ذکر کرده‌اند. این ادعاها نه تنها با شخصیت امام حسن(علیه السلام) سازگار نیست، بلکه از نظر عقلی و تاریخی نیز غیرقابل قبول است. چگونه ممکن است فردی با چنین شخصیتی، مورد احترام جامعه باشد و به عنوان امام شناخته شود؟
دولت عباسی عامل جعل حدیث علیه امام حسن(ع)
وی با اشاره به اینکه تمامی این مباحث ریشه‌یابی شده و منابع اصلی این شایعات و احادیث جعلی در دولت عباسی یافته شده است، گفت: برای مثال، در برخی روایات ادعا شده است که امیرالمؤمنین(علیه السلام) به مردم هشدار می‌داد که به امام حسن(ع) دختر ندهند، زیرا ایشان فردی بداخلاق بوده و زنان خود را طلاق می‌داده است. این روایات نه تنها با شخصیت امام حسن(ع) در تضاد است، بلکه با جایگاه ایشان به عنوان فرزند امیرالمؤمنین (علیه السلام) و امام دوم شیعیان نیز ناسازگار است.
این پژوهشگر دینی اضافه کرد: منشأ این شایعات و تحریفها را می‌توان در دوران حکومت عباسیان جست‌وجو کرد. عباسیان به دلیل درگیری‌های شدید با سادات حسنی، که مدعی خلافت بودند، به تحریف تاریخ امام حسن(علیه السلام) پرداختند. آنها با استفاده از مورخان وابسته به خود، مانند ابوالحسن مدائنی، سعی کردند چهره امام حسن (علیه السلام) را تخریب کنند. ابوالحسن مدائنی، که از ندیمان و کارگزاران عباسی بود، با اینکه مورخ بزرگی است اما از عباسیان پول می‌گرفت و در این زمینه دست به تحریف می‌زد و جالب است که این مورخ وقتی تعداد همسران امام حسن(ع) را ۷۰ تا ۹۰ همسر عنوان می‌کند بیش از ۱۰ نام را نمی‌تواند بیان کند آن هم در حالی که در اسامی چهار زن یاد شده اختلاف نظر جدی وجود دارد. وقتی مورخی عنوان می‌کند فردی ۷۰ زن داشته حداقل باید نام ۲۰ همسر و ۴۰ فرزند را نام ببرد. یعنی حتی در مطالب خودشان نیز تناقض‌ها در این زمینه مشهود است. البته آل زبیر نیز دشمنی دیرینه‌ای بعد از جنگ جمل با علوی‌ها داشتند و در مسئله تحریف با عباسیان هم‌نوا شدند.
تناقض در ادعای فقر و ثروت
وی ادامه داد: در برخی مطالب مطرح کرده‌اند که امام حسن(ع) بداخلاق و فقیر بوده اما دشمنان بزرگ امام حسن مثل مروان بن حکم، نتوانستند ایشان را متهم به بی‌اخلاقی یا فقر کند و مطرح کرده که حلم و بردباری و کظم غیظ ایشان به حدی بلند است که با کوه‌ها برابری می‌کند. امام حسن (علیه السلام) در حالی متهم به فقر شده که هیچ یک از اهل بیت(ع) فقیر نبوده، بلکه همه آنها دارای ثروت بودند و حتی روایت مستند است که ایشان چند بار تمام ثروتشان را بخشیدند و از ابتدا شروع به تجارت و کسب مال کردند.
این پژوهشگر دینی اضافه کرد: افرادی که این دروغ‌ها را ساخته‌اند، حتی به جزئیاتی مانند مهریه‌های سنگین و مبالغ هنگفت طلا اشاره کرده‌اند. برخی ادعا کرده‌اند که امام حسن(علیه السلام) در یکی از طلاق‌های خود، هزار کنیز را برای همسرش آزاد کرد. این ادعاها نه تنها با واقعیت‌های تاریخی سازگار نیستند، بلکه حتی با یکدیگر نیز تناقض دارند. از یک سو می‌گویند امام حسن(علیه السلام) فقیر بوده و از سوی دیگر ادعا می‌کنند که مهریه‌های سنگین پرداخت کرده است. این تناقض‌ها نشان می‌دهد که این روایات جعلی هستند و نمی‌توان به آنها اعتماد کرد.
وی ادامه داد: در علوم حدیث، رجال و منبع‌شناسی، این روایات به شدت ضعیف و غیرقابل اعتماد هستند و در هر دو کتاب کاملاً مورد بحث قرار گرفته است. حتی اهل تسنن که برخی از این روایات را نقل کرده‌اند، خودشان در مورد اعتبار آنها تردید دارند. در مقابل، روایات متواتر و معتبر بسیاری وجود دارد که از حلم، اخلاق نیکو و بزرگواری امام حسن(علیه السلام) سخن می‌گویند.
حجت‌الاسلام هدایت‌پناه با اشاره به اینکه حتی مطرح شده است که با وجود اینکه امام حسن(ع) مدام همسرانش را طلاق می‌داد مردم می‌گفتند به دلیل اصل و نسبی که دارد ما به او دختر می‌دهیم، گفت: اگر این ادعاها درست بود، چرا همین روایات در مورد امام حسین(علیه السلام) نقل نشده است؟ این نشان می‌دهد که سازندگان این روایات حتی به اندازه‌ای هوشمند نبوده‌اند که در ادعاهای خود هماهنگی ایجاد کنند. این تناقض‌ها نشان می‌دهد که هدف اصلی آنها تخریب شخصیت امام حسن(علیه السلام) بوده است.
وی استدلال کرد: برخی از این روایات جعلی توسط مورخانی مانند ابوالحسن مدائنی و بلاذری در کتاب‌هایی مانند «أنساب الأشراف» نقل شده‌اند. اما برخی دیگر از افرادی که در خصوص امام حسن(ع) نقل روایت کردند کسانی بودند که حتی محدثان بغداد می‌گفتند این افراد مشکل روانی دارند و نمی‌توان از آنها حدیث نقل کرد. آیا به احادیثی که در کتاب چنین نویسندگانی نقل شده است، می‌توانیم اعتماد کنیم و تعداد زیادی روایت از رسول خدا(ص)، اهل بیت(ع)، صاحبه و تابعین در مقام، منزلت و مناقب اهل بیت گفته شده را نادیده بگیریم؟
این عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به این مسئله نیز اشاره کرد که در سایر منابع اهل سنت فضائل و مناقب امام حسن(ع) ذکر شده است بنابراین باید به رویات‌هایی که مستند و مستدل هستند در خصوص امام حسن(ع) توجه کنیم نه روایت‌هایی ضعیف، متناقض و مسئله‌دار. باید با دقت منابع بررسی شود. در این احادیث و روایت‌های جعل شده تلاش می‌شود امام حسن(ع) را مخالف سیاست‌های حضرت علی(ع) و امام حسین(ع) را مخالف سیاست‌های امام حسن(ع) نشان دهند و خواندان اهل بیت(ع) را مخالف هم نشان دهند.
وی اضافه کرد: در دوران اموی و عباسی، تلاش شد تا بین سادات حسنی و حسینی اختلاف ایجاد شود. برای مثال، دولت اموی سادات حسنی و حسینی را مجبور می‌کرد تا در مسجد پیغمبر(ص) به اجداد خود توهین کنند. این سیاست‌ها نشان می‌دهد که هدف اصلی آنها تضعیف جایگاه اهل بیت(ع) بوده است و حتی وقتی یکی از سادات حسنی از توهین امتناع می‌کند، به حدی او را شلاق می‌زنند که پیراهنش تکه تکه می‌شود.
تناقض روایت اهل بیت با سایر روایت‌ها
این عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اظهار کرد: این افراد مدعی می‌شوند که وقتی امام حسن(ع) می‌خواستند صلح کنند، این مسئله را به امام حسین(ع) گفت و امام حسین(ع) به شدت با این مسئله مخالفت کردند و گفتند تو می‌خواهی برخلاف سنت پدرمان با معاویه کنار بیایی و امام حسن(ع) به وی گفت من هر کاری خواستم انجام دهم نشد الا اینکه تو با من مخالفت کنی به همین دلیل من تصمیم گرفتم در این مسئله دست و پای تو را در غل و زنجیر کنم تا این کار(صلح با معاویه) انجام شود. این روایت را با روایتی که از امام باقر(ع) مقایسه کنید که فرمودند این دو برادر آنچنان به همدیگر احترام قائل بودند که وقتی امام حسن مجتبی(ع) در مجلسی حضور داشت امام حسین(ع) به غیر از «مولای» با لفظ دیگری امام حسن(ع) را خطاب نمی‌کرد و تا وقتی امام حسن(ع) حضور داشتند هرگز سخنی نمی‌گفت.
وی افزود: وقتی ما چنین روایاتی را از اهل بیت(ع) می‌شنویم، باید به آنها اعتماد کنیم و به روایت‌های ضعیف و ساختگی توجه نکنیم. متأسفانه برخی از افراد تحت تأثیر این روایت‌های جعلی قرار گرفته‌اند و حتی به توجیه آنها پرداخته‌اند. این روایت‌ها ضعیف و ساختگی است و توجیه ندارد و این مسئله‌ای جدی است و نباید به سادگی از کنار آن گذشت.
حجت‌الاسلام هدایت‌پناه به اطلاعاتی که در خصوص فضائل امام حسن(ع) در کتاب خود ذکر کرده است اشاره کرد و گفت: فضائل امام حسن(ع) از منظر اهل بیت(ع)، سیره اخلاقی و اجتماعی ایشان در عبادت، پرهیزکاری و آخرت گرایی و ... در این دو کتاب مطرح و در نهایت یک نتیجه‌گیری سیاسی حاصل شده است که به کمک احادیث اهل بیت(ع) سایر روایات مربوط به امام حسن(ع) قابل رد است.
وی به محتوایی تعدادی از روایات اهل بیت(ع) در خصوص امامحسن(ع) اشاره کرد و گفت: مثلاً در مورد عبادت ایشان نقل شده که هرگاه برای نماز می‌ایستادند، از خشیت الهی تمام بدنشان رنگ زرد می‌گرفت و می‌لرزید. در مورد سخنوری و بیان امام حسن(ع) نیز روایت‌هایی جعل کرده و گفته‌اند ایشان خطبه خواندن بلد نبوده است در حالی که روایات ائمه(ع) نشان می‌دهد ایشان فردی بسیار فصیح و بلیغ بودند. ایشان در مواجهه با دشمنان نیز با صبر و حوصله برخورد می‌کردند و هرگز به خشونت متوسل نمی‌شدند.
سیره اقتصادی امام حسن؛ کسب مال بدون دلبستگی
وی فروتنی، سخاوت و بخشش امام، پاک زبانی امام، عقل، حکمت و خردورزی امام، حل مشکلات مردم، ساده زیستی، آداب غذاخوری، شرایط همراه خوب، شور و مشورت خواهی، آداب و رسوم ازدواج، سیره اجتماعی امام با دوستان و دشمنان را مطالبی عنوان کرد که سیمای امام حسن مجتبی(ع) را در روایاتی که از اهل بیت(ع)، صحابه و تابعین نقل شده بیان می‌کند و گفت: آموختن این سیره و سنت می‌تواند برای جامعه مفید باشد و باید این موارد برای جوانان ارائه شود تا راهگشای زندگی آنها باشد.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: اینکه زباناً بگوییم شیعه امام حسن(ع) هستیم اما در اجتماع با هم بدزبانی و تندی کنیم، در حالی که امام حسن(ع) حتی در مقابل دشمنانی که به ایشان بی‌احترامی می‌کردند با حلم و صبر برخورد می‌کردند، نشان می‌دهد به درستی سیره امام حسن(ع) را نشناخته‌ایم.
وی در بخش پایانی سخنان خود در مورد سیره اقتصادی و زندگی مادی امام حسن(ع) نیز گفت: برخی مطرح می‌کنند که ائمه دنیاگرا نبودند و تارک و عابد بودند گویی که ما نباید برای کسب مال و امکانات دنیا تلاش کنیم. در حالی که اهل بیت(ع) بسیار جدی به مباحث اقتصاد ورود داشتند و درآمد امام حسن(ع) از طریق کشاورزی، موقوفات، ارث و هدایا، تجارت و ... بوده و به زمین‌های کشاورزی سرکشی می‌کردند و تلاش داشتند درآمدزایی کنند. البته این درآمدهای گسترده صرف کمک به فقرا و نیازمندان می‌شد و حتی به دشمنان خود نیز در مواقع نیاز کمک می‌کردند. با وجود این همه تلاش برای به دست آوردن منابع مالی ولی هیچ دلبستگی به مال دنیا نداشتند و از اموالشان برای کمک به مستمندان بهره می‌بردند و ما به عنوان شیعیان اهل بیت(ع) باید سیره و روش زندگی ایشان را الگوی خود قرار دهیم و در زندگی روزمره خود به آن عمل کنیم.
