سریال «معاویه» برای تقویت حاکمیت بن سلمان ساخته شده است

سریال «معاویه» که از شبکه mbc متعلق به عربستان سعودی پخش می‌شود روایتی از صدر اسلام را مقابل دوربین برده است؛ داستان این سریال همان‌طور که از نام آن پیداست به معاویه بن ابی‌سفیان اختصاص دارد و سال‌های ابتدایی ظهور اسلام در حجاز را روایت می‌کند. سریال معاویه تا اینجا که ۱۵ قسمت آن پخش شده است با چالش‌های مهمی همراه بوده است.خبرنگار ایکنا برای تحلیل این سریال با حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی فرمانیان، استاد دانشگاه ادیان و کارشناس مذاهب اسلامی گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانیم؛

سریال معاویه را می‌توان از چند وجه تحلیل کرد؛ از یک وجه به خاطر اتفاقاتی است که در جهان اسلام افتاده، یعنی اختلافات بین شیعه و سنی بالا گرفته است و در موارد متعدد فیلم‌هایی برای دفاع از دیدگاه‌ها ساخته شده است؛ سریال معاویه در واقع سومین اثری است که در این عرصه ساخته و پخش شده و عربستان سعودی آن را تولید کرده است؛ اول سریال حسن و حسین و معاویه بود که ده سال قبل تولید و پخش شد و سر و صدا هم به راه انداخت؛ دومین فیلم هم در مورد خلیفه دوم بود که بازتاب‌هایی داشت و الان سراغ فردی رفته‌اند که بیشترین دعوا و ستیز را با امیرمؤمنان(ع) داشته است و به نوعی نماد مخالفت با اهل بیت(ع) و شیعه و نماد عثمانی‌گری و ناصبی‌گری است که در ۳۰ قسمت در حال نمایش است.

یک تحلیل این است که در فضای اختلافات امروز جهان اسلام این فیلم در راستای تقویت عقاید خودشان و کوبیدن تفکر و عقیده شیعه تولید شده است و هدف آن تنقیص و کوبیدن جبهه مقاومت است که به نوعی از امام حسین(ع) الهام و الگو گرفته و در برابر استکبار ایستاده است و در مقابل جبهه مقاومت، جریان دیگری وجود دارد که قائل به سازش با اسرائیل و آمریکا و استکبار جهانی است.

در ده سال اخیر جنگ جدی بین طرفداران بشار اسد که علوی هستند با طرفداران جبهه النصره و داعش و جولانی و ... وجود دارد که اموی هستند؛ این گروه طرفدار اموی به قول خودشان قصد دارند خلافت اموی را احیاء کنند و این سریال قصد دارد القاء کند که سوریه و منطقه پایگاه و جایگاه امویان بوده است و دوباره باید به آن‌ها برسد.

تحلیل دیگر فراتر از بحث شیعه و سنی است و برای درون عربستان کارکرد دارد؛ الان فردی به نام محمد بن سلمان در این کشور حاکم است که رویکرد سکولار دارد و دنبال اقتدار عربستان و جریان فکری وهابیت در بین مسلمین است و این اثر را ساخته تا القاء کند که شبیه خود او فرد دیگری در تاریخ اسلام به نام معاویه هم وجود داشته است؛ فردی که ابتدا در حایشه بود سپس فرماندار شام شد و بعد هم غاصبانه علیه امام حسن(ع) جنگید و در نهایت بر همه بلاد اسلامی مسلط شد و امپراتوری درست کرد. هدف این فیلم آن است که بگوید ای کسانی که به بن سلمان منتقد هستید قبلا هم کسی چون معاویه وجود داشت که از او به خوبی و به عنوان صحابه رسوال خدا یاد می‌کنید و مخاطب او وهابیت و برخی از اهل سنت است.

از دید این گروه، درست است که معاویه ضعف‌هایی داشته و زندگی اشرافی و پادشاهی برای خود راه انداخته است ولی توانست امپراتوری جهان اسلام را ایجاد کند و محمد بن سلمان هم چنین توانایی و ظرفیت را دارد و اگر جهان اسلام به او کمک کنند می‌تواند مانند معاویه این امپراتوری را احیاء کند.

تحلیل سوم هم به نوعی تطهیر معاویه است یعنی نشان دهد حرف‌هایی که نسبت به معاویه وجود دارد درست نیست و شیعیان و برخی از مخالفان اهل سنت نسبت به او بدبین هستند؛ قصد دارند نشان دهند معاویه فرد خوبی بود و برای اسلام کار کرد و اسلام درونی داشت و در فتوحات شرکت کرد و باعث پیشرفت و رشد اسلام در خیلی از مناطق جهان شد. این سه تحلیل وجود دارد و شاید هر سه هم مورد نظر سازندگان آن بوده است.

این فیلم بازتاب‌های مختلفی در جهان اسلام داشته که چند وجهی است؛ برخی واکنش‌ها این است که در این فیلم چهره خیلی از صحابه را نشان داده است، در حالی که مصطفی عقاد چهره صحابه را نشان نداد و رعایت کرد لذا الازهر در برابر این موضع گرفت و آن را خطا دانست ضمن اینکه تطهیر معاویه از سوی اهل سنت هم مورد قبول واقع نشده است؛ زیرا روایتی از پیامبر(ص) وجود دارد که خلافت ۳۰ سال است و بعد از آن به سلطنت تبدیل می‌شود؛ احمد بن جنبل یعنی رئیس حنابله با استناد به این حدیث گفته است که خلافت تا صلح امام حسن(ع) بود و از ابتدای دوره معاویه به امپراتوری تبدیل شد و کسی او را جزء خلفای راشدین نمی‌داند بلکه آن را سلطنت می‌دانند.

کسانی که تحت تاثیر سلفی‌گری و عثمانی‌گری نیستند به نوعی با معاویه خوب نیستند و نگاه منفی به او دارند؛ در دوره معاصر دو رهبر اسلام سیاسی در جهان اسلام یعنی یکی ابوالعلی مودودی را داریم که به کرات به معاویه انتقاد کرده است و اینکه او سبب شد تا خلافت به سلطنت تبدیل شود و روحیه عدالت‌خواهی از حکومت رخت بربست لذا وهابیت پاکستان هم با مودودی مخالفت کردند که چرا این نظر را داده است. فرد دیگر سیدقطب است که در تفسیر فی ظلال تاکید دارد که معاویه هر کاری که خودش می‌خواسته می‌کرده و کاری به قوانین اسلامی نداشته است. این دو نفر مورد غضب وهابیت و سلفی‌ها هستند زیرا دیدگاه این دو گروه برگرفته از نظرات ابن تیمیه است و او به شدت مدافع معاویه و یزید است و تلاش زیادی کرده است تا این افراد را تطهیر کند.

امروز هم گروه‌های القاعده و داعش و وهابیون ادامه‌دهنده همان تفکر هستند و می‌خواهند امپراتوری اموی را احیاء کنند و طرفداران جولانی هم با صراحت در مسجد اموی سوریه جمع شدند و اعلام کردند که قصد احیای خلافت بنی‌امیه را دارند. البته خود جولانی کمی احتیاط می‌کند و این حرف‌ها را نمی‌زند؛ بنابراین گرچه بیشتر اهل سنت بد معاویه را نمی‌گویند ولی منتقد او هستند و معتقدند که او برخلاف سنت خلفای راشدین عمل کرده است و طبق نظر آنان پیش نرفته و سلطنت‌محور بوده است. مخصوصا اکثر طریقت‌های صوفیه نگاه بدی به معاویه دارند و حضرت علی(ع) را جزء اقطاب خود می‌دانند و معتقدند معاویه اشتباه کرده است؛ البته وهابیون هم معتقدند معاویه خطا کرده است ولی آن را خطای اجتهادی می‌دانند. ابوالعلی مودودی و سیدقطب معتقد بودند که معاویه برای حفظ قدرت و سلطنت خود هر کاری کرد و عمدا خطا کرد نه اینکه اجتهاد او خطا باشد.

بنابراین در مجموع افرادی با گرایش سلفی و وهابی ممکن است به این سریال تمایل داشته باشند گرچه باز منتقد هم هستند زیرا معاویه را طوری نشان داده است که کار خلاف شرع می‌کند و کلک می‌زند یعنی از نظر آن‌ها هم این فیلم چهره معاویه را بد نشان داده است ولی در مجموع بازتاب منفی نسبت به این فیلم زیاد است و براساس اطلاعات ما تاکنون منتقدان زیادی در بین اهل سنت دارد و جز سلفی‌ها و وهابیون گرایش مثبتی شاهد نیستیم.

به نظر می‌رسد در جایی که تاریخ نقل هم داشته ولی چون نخواسته‌اند بدی‌های معاویه را پررنگ کنند از کنار استنادات تاریخی عبور کرده‌اند. مثلا از جنایت هند جگرخوار (مادر معاویه) صحنه‌ای نشان نمی‌دهند با اینکه جنگ احد را نشان می‌دهند ولی از کنار جنایت هند گذشته و از اینکه سینه حضرت حمزه را پاره کرده و جگر او را می‌خورد تصویری نشان نمی‌دهند همچنین کارهای ابوسفیان را نشان نمی‌دهند که حتی در تواریخ مورد تایید وهابیت هم آمده است.

معاویه غذا زیاد می‌خورد و خیلی فربه و چاق بود ولی در این اثر اصلا او را اینطور نشان نمی‌دهند و فردی را برای نقش او انتخاب کرده‌اند که لاغر و در عین حال تنومند است و خواسته‌اند او را از پرخوری و کارهای خلاف شرع مبری کنند لذا در خیلی موارد او را تطهیر کرده‌اند. البته کارگردان و متولیان سریال می‌دانستند که معاویه چنین ابعادی دارد ولی از کنار آن می‌گذرند مثلا وقتی خواسته‌اند طلاق زن معاویه از سوی او را نشان دهند همسر مطلقه می‌گوید من همسر چاقی که دائما در حال خوردن است دوست ندارم یعنی غیرمستقیم این تعابیر را دارند ولی چهره او مطابق با استنادات تاریخی نیست لذا نسخه ابن تیمیه در سریال غالب است.