پرورش‌ یافتگان مکتب امام صادق(ع) از ابوحمزه ثمالی تا زراره

آیت‌الله محمدجعفر طبسی، نویسنده و پژوهشگر تاریخ اسلام در یادداشتی که به مناسبت سالروز شهادت امام صادق(ع) در اختیار ایکنا قرار داده است به معرفی تربیت‌یافتگان مکتب امام صادق(ع) پرداخته که متن این یادداشت به شرح زیر است:

بیست و پنجم شوال سالروز شهادت جانسوز رئیس مذهب شیعه امام جعفرصادق(ع) است. شیخ مفید در ارشاد جلد ۲ صفحه ۱۷۹ شهادت آن حضرت را در شوال سال ۱۸۴ ذکر کرده است. بزرگان اهل سنت از قبیل انس بن مالک و ابوحنیفه به مقامات عالی و علمی و فقهی آن حضرت اذعان کرده‌اند. بالغ بر ۴۰۰۰ شاگرد در حوزه علمی آن حضرت پرورش یافته و علوم گوناگون آن بزرگوار را در سطح جهان گسترش دادند. این تربیت یافتگان هر کدامشان صدها بلکه هزاران روایت و حدیث در علوم مختلف از آن امام بزرگوار و حامی دین و مذهب نقل کردند.

در این نوشتار کوتاه نیم نگاهی به برخی از این افراد می‌اندازیم تا معلوم شود امام(ع) چه خدمات بزرگی را به جامعه اهل حدیث تقدیم داشته است.

۱.  جابربن یزید جعفی

وی یکی از یاران و اصحاب امام محمد باقر و امام جعفر صادق(ع) است. بزرگان اهل سنت همچون اسرائیل بن یونس و سفیان ثوری و شعبة و مسعر بن کدام و معمر بن راشد از او روایت کردند. (تهذیب الکمال جلد ۴ صفحه ۴۶۶)

مرحوم شیخ عباس قمی درباره وجه تسمیه جابر فرمود: او را جابر نامیدند چون مومنین را به علمش آگاه ساخت او دریایی است که تمام شدنی نیست.(سفینة البحار جلد ۱ صفحه ۵۳۹) مرحوم نجاشی متوفی ۴۵۰ درباره او می‌گوید: جابر، امام باقر و صادق علیهما السلام را درک کرد و در دوران امام صادق در سال ۱۲۸ هجری از دار دنیا رفت. (رجال نجاشی صفحه ۱۲۸)

مرحوم شیخ طوسی متوفی ۴۶۰ درباره او گفته است: جابر تابعی است و از امام صادق و امام باقر علیهما السلام نقل حدیث کرده است. شیخ مفید در کتاب منسوب به او (اختصاص صفحه ۲۱۶) با سندی از مفضل بن عمر نقل کرده که از امام صادق(ع) درباره جابر پرسید. حضرت درباره او فرمود: «منزلة سلمان من رسول الله». شیخ مفید متوفی ۴۱۳ جابر را یکی از اصحاب اصول و جزء بزرگانی شمرده که احکام حلال و حرام از او اخذ می‌شود. (قاموس الرجال جلد ۲ صفحه ۵۴۰ و الفوائد الرجالیة جلد ۲ صفحه ۲۶۱) برای تفصیل درباره زندگی جابربن یزید به کتاب ما (مسند جابر بن یزید جعفی) مراجعه شود.

۲. اسحاق بن عمار صیرفی

نجاشی درباره او می‌گوید: شیخ اصحابنا، ثقة؛ یعنی بزرگ اصحاب ما و مورد اعتماد است. وی از امام صادق(ع) روایت کرده است. (رجال نجاشی صفحه ۷۱) شیخ طوسی متوفی ۴۶۰ با سندی از اسحاق بن عمار و ابوبصیر روایت کرده که امام صادق(ع) فرمود: خداوند مهر فاطمه زهرا(س) را ربع دنیا قرار داده، ربع دنیا از آن اوست؛ و مهر او را بهشت و جهنم قرار داده دشمنان را وارد جهنم و پیروانش را داخل بهشت می‌کند و او صدیقه کبری است. در ادامه این روایت این عبارت آمده است: «و علی معرفتها دارت القرون الاولی» (امالی شیخ طوسی، مجلس ۳۶ و بحارالانوار جلد ۴۳ صفحه ۱۰۵) این تعبیر به این معنا است که شناخت کامل و حقیقی حضرت فاطمه برای انسان‌ها بسیار دشوار است و معرفت او از زمان‌های نخستین اسلام تا به امروز محور و اساس بوده است؛ به عبارت دیگر معرفت اجمالی نسبت به ایشان در قرون اولیه وجود داشته، ولی معرفت حقیقی و کامل برای هیچ کس حاصل نشد.

۳. اسماعیل بن الفضل الهاشمی

کشی او را از فرزندان نوفل بن حارث بن عبدالمطلب دانسته و می‌گوید: و کان ثقة و کان من اهل البصرة (رجال کشی صفحه ۲۱۸) علامه حلی می‌گوید: از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: «هو کهل من کهولنا و سید من ساداتنا» یعنی او بزرگی از بزرگان ماست. (الخلاصه، صفحه ۷)

شیخ طوسی با سندی از اسماعیل بن فضل از امام صادق نقل کرده امیرالمومنین علیه السلام می‌گوید به رسول خدا عرض کردم: تعداد امامان پس از شما چند نفرند؟ حضرت فرمود: ۱۲ نفر اول آنها شما و آخرشان قائم علیه السلام است. (امالی صدوق، مجلس ۹۱ حدیث ۱۰)

۴. ابوحمزه ثمالی

نجاشی می‌گوید: ابوحمزه، علی بن الحسین و امام باقر و امام صادق و امام هفتم علیهم السلام را ملاقات کرد و از آنها نقل حدیث کرده است. او از بهترین اصحاب ما و مورد اعتماد در روایت و حدیث به شمار می‌رود. از امام صادق(ع) روایت شده که ابوحمزه در زمان خودش مثل سلمان زمانش است. او دارای کتاب تفسیر قرآن و رساله حقوق است. (رجال نجاشی صفحه ۱۱۵)

نمونه‌ای از روایات ابوحمزه

ابن عساکر دمشقی شافعی مذهب متوفی ۵۷۱ با سندی که در آن ابوحمزه ثمالی وجود دارد از شهيد سعيد بن جبير از ابی الحمراء خادم رسول خدا نقل کرده که رسول خدا فرمود: هنگامی که به اسراء برده شدم بر روی ساق عرش دیدم نوشته شده: لا اله الا الله محمد رسول الله صفوتي من خلقي ايدته بعلی ونصرته به. (تاریخ دمشق جلد ۴۵ صفحه ۲۵۵ و شواهد التنزیل جلد ۱ صفحه ۲۲۷ و المعجم الکبیر جلد ۲۲ صفحه ۲۰۰ و مجمع الزوائدجلد ۹ صفحه ۱۲۱)

۵. برید بن معاویه

نجاشی در رجال خود صفحه ۸۴ می‌گوید: برید بن معاویه از امام صادق و امام باقر(ع) نقل کرده است و او فقیه بود و نزد ائمه(ع) جایگاهی داشت. در روایت صحیحی از جمیل بن دراج نقل شده که از امام صادق(ع) شنیدم که گفت: برید بن معاویه از اهل بهشت است. (منتهی المقال جلد ۲ صفحه ۱۳۳ و هدایة المحدثین صفحه ۲۳) و در روایتی دیگر امام صادق(ع) فرمود: چهار نفر بهترین مردم از بین زندگان و مردگان هستند: برید عجلی و زراره و محمد بن مسلم و احول. (رجال کشی صفحه ۱۷۰)

نمونه‌ای از روایات او

شیخ طوسی با سندی از برید عجلی نقل کرده که از امام صادق(ع) شنیدم که فرمود: هنگامی که خدیجه از دار دنیا رفت فاطمه دور و بر رسول خدا می‌چرخید و می‌گفت: ای پدر مادرم کجاست؟ جبرئیل نازل شد و فرمود: خداوند امر کرده که به فاطمه سلام برسانی و بگویی خدیجه در منزلی از طلا که پایه آن از یاقوت احمر است ساکن است و او میان آسیه و مریم بنت عمران است. فاطمه(س) گفت: «ان الله هو السلام ومنه السلام واليه السلام» (امالی شیخ طوسی مجلس ۶ حدیث ۴۶)

۶. جمیل بن دراج

نجاشی درباره او می‌گوید: «شيخنا ووجه الطائفة ثقة روى عن ابي عبد الله وابي الحسن ومات ايام الرضا عليه السلام» یعنی او بزرگ ما و مورد توجه طایفه و راستگو است که از امام صادق و امام کاظم حدیث نقل کرده و در زمان امام رضا(ع) از دنیا رفت. (رجال نجاشی صفحه ۸۸)

این فقیه و محدث زمان در اولیات زندگی خود مانده بود ولی از زیر بار مسئولیت شانه خالی نکرد. نوح بن دراج که قاضی کوفه بود روزی به برادرش جمیل گفت: چرا در مسجد حاضر نمی‌شوی؟ گفت: لباسی که خودم را بپوشانم ندارم. (منتهی المقال جلد ۲ صفحه ۲۹۰) واقعا این بیان بر همه ما حجت است که این بزرگان با نداشتن حتی یک ازار (لباس مناسب) از آثار اهل بیت علیهم‌السلام پاسداری و حفاظت کردند و سخنان آنها را به نسل حاضر رساندند.

یک نمونه از روایات جمیل

طبری شیعی امامی قرن ششم با سندی که در آن جمیل وجود دارد روایتی از محمد حلبی نقل کرده که امام صادق(ع) به او گفت: کسی که دین خودش را از کتاب خدا عزوجل بشناسد کوه‌ها زائل می‌شود قبل از آنکه او از بین برود و کسی که در امری با جهالت داخل بشود با جهل از آنجا خارج می‌شود ... . (بشارة المصطفی صفحه ۲۰۷ و بحارالانوار جلد ۲۳ صفحه ۱۰۳)

۷. شهید ربیع بن ابی مدرک

نجاشی می‌گوید او کوفی و ثقه است و او را در کوفه به خاطر تشیع به دار آویختند. وی از امام صادق(ع) حدیث نقل کرده است. (رجال نجاشی صفحه ۱۶۴ و رجال شیخ صفحه ۱۹۲)

۸. زرارة بن اعین

نجاشی درباره این شخصیت کم نظیر تعبیر به شیخ اصحابنا فی زمانه کرده است. زراره از قراء قرآن و متکلم و شاعر و ادیب بود. صفات فضل و دین در او جمع بود و در آنچه می‌گفت راستگو بود. وی در سال ۱۵۰ رحلت کرد. (رجال نجاشی صفحه ۱۰۸) امام صادق(ع) درباره او فرمود: من کسی را نمی‌یابم که یاد ما و احادیث پدرم را به اندازه زراره، ابو بصیر، محمد بن مسلم و برید بن معاویه زنده نگه داشته باشد. اگر این‌ها نبودند، هیچ‌کس نمی‌توانست این معارف را استخراج کند. این‌ها حافظان دین و امانت‌داران امر حلال و حرام خدا هستند و در دنیا پیشرو ما و در آخرت نیز پیشگام‌اند. (رجال کشی صفحه ۱۳۶) چند مطلب از این بیان نورانی امام صادق استفاده می‌شود:

۱. زراره و افراد یاد شده نقش بسیار مهمی در استنباط احکام شرعی داشتند.

۲. این افراد نگهبانان دین و حافظان شریعت بودند.

۳. مقام دنیوی و اخروی این افراد کاملاً قابل ستایش است. واقعا باید دید اینها در دنیا چه کار کردند که به این مقامات و مراتب عالیه رسیدند؛ زیرا همنشینی امام و حجت خدا در دنیا و آخرت چیز کمی نیست.

۴. این افراد هرگز از امام زمان خود جدا نشدند و این درس بزرگی برای ما است که از امام زمان خود هرگز فاصله نگیریم که خسران دنیا و آخرت را به دنبال خواهد داشت.

۵. این افراد نمونه، امام زمان خود را کاملا شناخته بودند. این یعنی اگر انسان در دنیا امام زمان خود را شناخت همنشین او در آخرت خواهد شد و خدا نکند از مصادیق «من مات ولم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية» باشیم.