عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران گفت: استاد مهدوی راد، یکی از بزرگ‌ترین چهره‌های علمی در حوزه واکاوی قرآن، تفسیر، حدیث‌شناسی و میراث مکتوب شیعه هستند. ایشان نه تنها در انتقال علم و دانش، بلکه در تحلیل‌های نظری، تطبیق آن با واقعیت‌های معاصر، و همچنین در تربیت شاگردان برجسته، نقش موثری داشته‌اند.
حجت‌الاسلام والمسلمین علی راد، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران در اولین پیش نشست نکوداشت استاد محمدعلی مهدوی‌راد که ۳۰ اردیبهشت‌ماه به‌صورت مجازی برگزار شد، اظهار کرد: کارنامه علمی استاد مهدوی راد با دو رویکرد کلی بررسی می‌کنم، یک نگاه زمانی و تاریخی و نگاهی با تأکید بر نقاط عطف و تحول ایشان. در بررسی فرایند دانش‌اندوزی و پژوهشگری ایشان، مشخص می‌شود که استاد دو دوره کاملاً متمایز را طی کرده‌اند.
وی ادامه داد: ورود استاد مهدوی راد به حوزه علمیه خراسان مشهد در سال ۱۳۴۸ صورت گرفت، ایشان بخشی از دروس عالی را در آنجا گذراندند و سپس به حوزه علمیه قم مهاجرت کردند البته این مهاجرت دلایل مختلفی داشت و ارتباط ایشان با مشهد همچنان حفظ شده بود. دوره دوم را می‌توان «دوره علمی» و «دوره شکوفایی» دانست اما ابتدا به دوره نخست یعنی ورود به حوزه علمیه مشهد تا هجرت به قم به عنوان «دوره شکل‌گیری بنیان‌ها و ریشه‌ها» می‌پردازم.
علی راد با بیان اینکه استاد مهدوی راد در حوزه‌های علمیه خراسان و قم تحت تأثیر اساتید برجسته‌ای قرار داشته است، گفت: این اساتید شامل، آیت‌الله آقا میرزا جواد تهرانی، آیت‌الله زنجانی، مقام معظم رهبری، آیت‌الله اختری، حجت‌الاسلام هاشمی خراسانی، استاد امینی نیشابوری، استاد صالحی نیشابوری و استاد بنی‌هاشمی می‌شود.
وی بیان کرد: در این دوره، استاد مهدوی مباحث تفسیر را نزد این علما فرا گرفتند. ایشان خود اذعان دارند که در همین مقطع است که شور و شوق، انگیزه و مطالعات قرآنی در وجودشان ایجاد شد. این بذرها بعداً در قم شکوفایی لازم را یافتند و ثمرات بسیار ارزشمندی را به دنبال داشتند.
تحصیلات فقهی و اصولی استاد مهدوی در قم
علی راد تصریح کرد: در دوره هجرت به قم نیز، در درس‌های فقه و اصول تا سطح بالایی از تحصیلات اجتهادی پیش رفتند و ایشان در محضر آیات عظام فقها و عالمان برجسته‌ای چون، آیت‌الله اعتمادی موسوی تبریزی، آیت‌الله پایانی، آیت‌الله فاضل لنکرانی، آیت‌الله ستوده، آیت‌الله بهشتی، آیت‌الله فاضل هرندی، آیت‌الله وحید خراسانی و آیت‌الله منتظری تحصیل کردند.
وی استاد مهدوی را به‌عنوان یکی از شاگردان خاص آیت‌الله منتظری معرفی کرد که بیش از ده سال در درس فقه ایشان حضور داشته و گفت: شاید یکی از جنبه‌های مغفول در کارنامه علمی ایشان، همین بعد فقهی و اصولی و آگاهی‌های گسترده ایشان از دانش‌های حوزوی، فلسفوی و حوزه‌های معرفتی و دین‌شناسی باشد.
علی راد ادامه داد: استاد مهدوی در محضر استادان دیگری نیز در این دوره از جمله، آیت‌الله انصاری شیرازی، آیت‌الله محمدی گیلانی و آیت‌الله مصباح یزدی تحصیل کردند که این افراد، مجموعه‌ای از استادان برجسته آن دوره بودند که استاد مهدوی از آنها دروس بنیادی و عالی فقهی، اصولی و ادبیاتی را فرا گرفتند.
توانمندی‌های فقهی و اصولی استاد
وی ابراز کرد: در بحث ادبیات، می‌توان گفت که استادان حوزه مشهد در این زمینه نقش مهمی در شکوفایی ایشان داشتند، به‌ویژه شاگردی نزد آیت‌الله حجت هاشمی خراسانی، استادی نامدار در حوزه ادبیات و کم‌نظیر در ایران، می‌تواند نشانه‌ای از توانمندی‌های فقهی و اصولی استاد مهدوی باشد. تفاهم استاد مهدوی با اصول و فلسفه به حدی است که خود آیت‌الله منتظری از ایشان در زمینه تدریس کتاب «الخلاف» از شیخ طوسی دعوت کرده‌اند تا در آن تألیف و تدریس بپردازند.
علی راد افزود: به گواه شاهدان، آیت‌الله منتظری نگاهی بسیار متخصصانه و مصرانه نسبت به علم و فقه داشتند و استاد مهدوی راد را بر اساس آگاهی‌های عمیق در حوزه کتاب‌شناسی، منبع‌شناسی، تاریخ علم و همچنین آشنایی با فقه شیعه و فرق دیگر، دعوت کردند تا در تدریس کتاب «الخلاف» از شیخ طوسی شرکت کنند.کتاب «الخلاف» کتابی است «سهل و ممتنع» یعنی ظاهر ساده‌ای دارد ولی پیچیدگی‌های بسیاری در فهم عمیق آن وجود دارد.
وی تصریح کرد: تدریس این کتاب، فراتر از داشتن توانایی‌های فقهی، نیازمند شناخت مقایسه‌ای از فقه مذاهب اسلامی، یعنی شیعه و اهل سنت، است و این کار نیازمند دو پیش‌شرط جدی شامل شناخت منابع فقهی مذاهب پنجگانه و بیشتر است، چرا که شیخ طوسی در این کتاب، مباحث فقهی دوره‌های قبلی را در قالب یک نقد جامع بازتاب داده است و آشنایی با میراث مکتوب فقهی و نحوه ارجاعات شیخ طوسی به آثار مختلف می‌باشد زیرا شناخت اندیشه‌های فقها و دانشمندانی که در این کتاب مورد اشاره قرار گرفته‌اند، اهمیت دارد.
علی راد اضافه کرد: شرح، تحلیل و تدریس این کتاب یکی از کارهای سخت و چالش‌برانگیز در حوزه فقهی محسوب می‌شود، به همین دلیل است که تدریس و تألیف روی این کتاب، نشان‌دهنده توانایی‌های بالای فقهی و اصولی استاد مهدوی راد است همچنین در طراحی، مدیریت و اجرای یک پروژه کلان فقهی در جهان اسلام، این استاد برجسته نقش مرکزی داشته است.
وی بیان کرد: استاد مهدوی‌راد در مقطع نخست تحصیلات خود، فراتر از آموختن دانش‌های حوزوی از ادبیات تا فقه و فلسفه، به‌صورت همزمان به مباحث تفسیری نیز توجه ویژه‌ای نشان دادند. همان‌گونه که در حوزه علمیه خراسان در مباحث تفسیری حضور جدی داشتند، در این مقطع نیز از درس‌های تفسیر مقام معظم رهبری، همراه با دیگر اساتید برجسته مشهد، استفاده کردند. این نوع نگرش و تعامل با تفسیر قرآن، در مراحل بعدی زندگی علمی ایشان نیز اثرگذار بود.
ریشه‌های علمی و تأثیر مدرسه مشهد
راد تصریح کرد: نام فقیه بلندآوازه و مرزبان تشیع، آیت‌الله سید محمدهادی میلانی، باید در اینجا ذکر شود، ایشان دارای افقی بلند و مدیریتی کارآمد بودند که نخبگان حوزه علمیه خراسان را در مدارسی تحت امر خودشان سامان می‌دادند، این مدارس برنامه‌های آموزشی خاصی داشتند که در آن زمان بسیار متمایز محسوب می‌شدند. بعداً این نظام آموزشی در سایر شهرها نیز ادامه یافت.
وی درباره آغاز تحصیلات مهدوی راد در مدرسه آیت‌الله عظمی میلانی گفت: استاد اشراف کاملی بر برنامه‌های علمی این مدرسه داشتند، سپس به «مدرسه دو درب» و به مدرسه آیت‌الله شیخ غلامحسین تبریزی رفتند. این مدارس دارای برنامه‌های خاصی بودند که در آن زمان متمایز محسوب می‌شدند، به گفته یکی از همراهان ایشان، کسانی که در این مدارس درس می‌خواندند، نه تنها خود موفق می‌شدند، بلکه زمینه توفیق دیگران را نیز فراهم می‌کردند.
علی راد افزود: برنامه‌های این مدرسه شامل، درس‌های برنامه‌ریزی‌شده، وجود مباحثه الزامی(نه اختیاری)، امتحان‌های منظم هفتگی، ماهانه و سالانه، حضور و غیاب منظم و محتوای غنی برنامه‌های علمی بود که تمامی این عوامل باعث شد تا این مدرسه را از دیگر مدارس جدا سازند. این تربیت خاص، بعدها نتایج خود را در شخصیت علمی و فکری ایشان نشان داد. کسانی که در این مدارس تحصیل کردند، شخصیت‌های بسیار موفق و موثری بودند.
وی ادامه داد: همان‌گونه که استاد سلطانی می‌نویسد، این افراد «توفیق یافتند که گلیم خود را از آب بکشند و دست دیگران را هم بگیرند»، یعنی از خرمن دانش خود بهره‌ای برای دیگران هم گذاشتند، همچنین در این فضا، استاد مهدوی راد با شهید هاشمی‌نژاد ارتباط داشتند که این ارتباط در کنار آشنایی با استاد محمدتقی شریعتی، تأثیر بزرگی بر جنبش انقلابی استاد مهدوی راد گذاشت.
علی راد با بیان اینکه در آن دوره استاد مهدوی راد تحت نظارت ساواک قرار داشت، بیان کرد: به دلیل فعالیت‌های انقلابی‌شان، پیشنهادی از سوی شهید هاشمی‌نژاد مطرح شد که ایشان مجبور شدند به قم مهاجرت کنند که این مهاجرت باعث شد تا فعالیت‌های انقلابی و تبلیغی ایشان در قم ادامه یابد و بعدها ثمرات آن را در جامعه دانشگاهی و علمی مشاهده کنیم.
تلاش مجاهدانه و انقلابی
وی اضافه کرد: بسیاری هنوز نمی‌دانند که استاد مهدوی راد در حوزه انقلاب اسلامی چه زحماتی کشیده‌اند و چه نقشی در تبلیغات و فعالیت‌های انقلابی داشته‌اند. این مبحث باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد. در امتداد دوره نخست تحصیلات، وقتی استاد مهدوی راد وارد حوزه علمیه قم شدند، ضمن ادامه تحصیلات عالی فقهی و اصولی و رسیدن به درجه اجتهاد، روح تکاپوگر و جستجوگر ایشان که از مشهد به ارث رسیده بود، همچنان باقی ماند.
علی راد با بیان اینکه این روح، ترکیبی از شخصیت خاص و استعداد برجسته ایشان بود، گفت: ایشان برخلاف برخی اهل علم که فقط به درس و بحث و خواندن کتاب اکتفا می‌کنند، به دنبال جریان کتاب و نشریه بودند، در آن دوره، در جمع نخبگان حوزه علمیه قم، یک کاستی برجسته وجود داشت که آن هم فقدان یک نشریه تخصصی و مستقل برای حوزه علمیه بود تا اینکه در سال ۱۳۶۲، با همکاری و همراهی دوستان استاد مهدوی راد، مجله حوزه راه‌اندازی شد.
وی افزود: در این مقطع تاریخی، استاد با استفاده از نشریه، مقالات متعددی را به‌خصوص در زمینه معرفی کتاب‌های بسیار مهم در ادبیات فقهی و اصولی منتشر کردند همچنین در این دوره، استاد مهدوی راد به نقد و معرفی منابع فقهی شیعه و سنی پرداختند که این رویکرد در آن مقطع تاریخی در نشریات ایران کمتر دیده می‌شد، اما استاد این امر را در عمل آوردند. بعدها این اقدامات در ترجمه مقالات و درس‌هایی که در حوزه تاریخ علم تفسیر و روش‌شناسی تفسیر انجام دادند، بازتاب یافتند.
روش‌شناسی و گرایش‌های تفسیری؛ محور مهم حیات علمی استاد مهدوی‌راد
علی راد گفت: شاید برای خوانندگان پرسشی پیش آید: «آیا روش‌شناسی و گرایش‌های تفسیری در آن بازه زمانی یعنی دهه ۶۰ تا ۷۰ مورد توجه خاصی قرار گرفته است؟» بله، در آن دوره تاریخی، کتاب‌ها و مقالات متعددی در زمینه روش‌شناسی تفسیر منتشر شده است اما مقالات استاد مهدوی راد در این حوزه، از میان تمامی منابع موجود، جزو مهم‌ترین و تأثیرگذارترین‌ها محسوب می‌شود. بنابراین، «مجله حوزه» نشانه‌هایی از این اوج علمی هستند.
وی تصریح کرد: در امتداد این دوره، نخستین نشریه قرآنی حوزه علمیه به نام «بینات» توسط استاد و همکارانش منتشر شد، استاد مهدوی راد تا شماره ۱۲ این نشریه، مدیر مسئول آن بوده‌اند درواقع این نشریه، اولین نشریه‌ای است که به طور تخصصی به حوزه قرآن و مطالعات قرآنی می‌پردازد و همچنان از سوی موسسه پژوهشی امام رضا(ع) در قم منتشر می‌شود. این دوره اوج با راه‌اندازی نشریه «آینه پژوهش» تقویت می‌شود.
راه‌اندازی نشریه آینه پژوهش و نقش آن در معرفی نقد علمی
علی راد تصریح کرد: استاد مهدوی در کنار همکاران خود، نخستین نشریه تخصصی حوزه «نقد کتب دینی» را با عنوان «آینه پژوهش» راه‌اندازی کردند که این نشریه تاکنون ۲۱۰ شماره منتشر کرده و دو ماهنامه دارد. انتشار این نشریه به‌ویژه در چند دهه اخیر، ارزش بسزایی داشته است. این نشریه شبیه یک پژوهشکده یا کارگاه نقد و نگارش عمل می‌کند که از این طریق، می‌توان نحوه نوشتن، پژوهش کردن و نقد علمی را به‌خوبی آموخت.
وی این دوره از حیات علمی استاد مهدوی راد را یکی از موج‌های درخشان در کارنامه علمی ایشان دانست و گفت: این دوره باعث شکل‌گیری دوره دوم از کارنامه علمی و حیات علمی استاد مهدوی راد می‌شود. این دوره از سال ۱۳۶۹ آغاز شده و تا کنون یعنی سال ۱۴۰۴ ادامه داشته است.
حضور استاد مهدوی‌راد در دانشگاه تهران و پردیس فارابی
استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران افزود: ورود استاد به دانشگاه، یکی از دوره‌های متمایز در کارنامه علمی ایشان است که ظاهراً از سال ۱۳۶۹ آغاز شد و تا امروز ادامه دارد. استاد مهدوی راد برای نخستین بار با دعوت از استادان برجسته و نامدار آن روزگار مانند سید محمد باقر حجت، موحدی هرمانی و دیگران به تدریس در مقاطع تحصیلات تکمیلی و دکتری پرداختند. نوع نگرش استاد مهدوی راد به علوم قرآنی، حدیث، تفسیر، سیره و حدیث شیعه در آن زمان بسیار مورد توجه و تعجب دانشگاهیان قرار گرفت.
وی ادامه داد: استاد به مدت ۱۵ سال در دانشگاه تربیت مدرس تهران نیز تدریس کردند. استاد چهار سال نیز مدیر گروه علوم قرآن و حدیث بوده‌اند. دانشجویان این مقطع در دانشگاه تربیت مدرس، امروزه خود از جمله استادان ممتاز و تأثیرگذار در حوزه‌های مختلف علمی هستند. بعد از مدتی، استاد با پیشنهاد دانشگاه تهران و به‌ویژه پردیس فارابی، منتقل شدند و تاکنون هم این همراهی ادامه دارد.
دوره دوم حیات علمی استاد مهدوی راد
راد بیان کرد: این دوره دوم از حیات علمی استاد مهدوی راد، شامل حضور موثر و تأثیرگذار در نهاد علمی و دانشگاه است که این حضور در دانشگاه‌هایی که امروزه به‌عنوان برندهای علمی در حوزه علوم انسانی و اسلامی شناخته می‌شوند، بود همچنین در طرح‌ها و پروژه‌های پژوهشی مطرح در مؤسسات علمی و دانشنامه‌های برجسته مانند دانشنامه جهان اسلام، پژوهشگاه‌های دینی، نشریات تخصصی و مراکز علمی شناخته‌شده حضور فعال داشته‌اند.
وی اضافه کرد: استاد مهدوی راد به دلیل سابقه علمی و پژوهشی بالای خود، دارای ایده‌های بکر و نگاه‌های نو در حوزه مطالعات قرآنی هستند و این ایده‌ها را با سخاوتمندی در اختیار دانشجویان خود قرار می‌دهند و به آنها فرصت می‌دهند تا با استفاده از این رویکردها، رساله‌های برجسته و خواندنی تألیف کنند. این مقالات و رساله‌ها، قالب و ویژگی‌های خاص خود را دارند.
استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران درباره نگاه عمیق و دقیق به مقوله امامت و ولایت استاد مهدوی راد گفت: در این حوزه، یک «امامت‌پژوه» و «ولایت‌پژوه» برجسته محسوب می‌شوند که با دقت، ظرافت و باریک‌بینی به مباحث تاریخی، حدیثی، سیره‌ای و قرآنی می‌پردازند. به وضوح می‌توانید یک تمایز خاص را در آثار امامتی و ولایت‌پژوهی ایشان تشخیص دهید. نگاه ایشان به این مقوله، تحت تأثیر نگاه تفکر و اندیشه آیت‌الله میلانی و همچنین استاد محمدتقی شریعتی پدر دکتر علی شریعتی و شخصیت‌های دیگر شکل گرفته است.
نقطه اوج سوم: نگاه عمیق استاد به سنت و مقوله حدیث
وی تصریح کرد: نقطه اوج سوم در کارنامه علمی استاد، بحث‌های حدیث‌پژوهی و توجه ویژه ایشان به سنت و مقوله حدیث است که این موضوع را می‌توان در کتاب «آفاق سنت» مشاهده کرد. ایشان در این کتاب، به مباحثی چون، جایگاه سنت در اسلام، ماهیت واقعی سنت، تحولات تاریخی سنت از قرون اولیه تا امروز و گستره و کارکردهای سنت در جوامع مسلمان می‌پردازند و یک نظریه واحد و یکپارچه از سنت و نقش آن در اسلام ارائه می‌دهند.
علی راد نقطه اوج چهارم را توجّه ویژه استاد به میراث مکتوب اهل‌بیت(ع) معرفی کرد و گفت: از جمله کارهایی که ایشان درباره «فاطمه زهرا(س)» و کتاب‌های مرتبط با اهل‌بیت(ع) انجام داده‌اند، از این دسته است. نوع تحلیل‌ها از مقوله حدیث، به‌ویژه در «نقد و بررسی متون شیعه»، بسیار درخشان است..
نگاه کاربردی و عصری به قرآن و سنت
وی افزود: استاد محمدعلی مهدوی‌راد در حوزه قرآن‌شناسی و سنت‌شناسی، نگاهی تعبیری و کاربردی دارند که در آن، همواره تلاش می‌کنند پاسخ به سؤال «قرآن چه گفته است؟» را در کنار «آیات قرآن، روش‌ها و گرایش‌های موجود در متون» فراهم کنند و این تلاش‌ها شامل، دستورها و مقدمات تفصیلی قرآن، مبادی و منابع قرآنی، تاریخ تفسیر و واکاوی مباحث تاریخی و فرهنگی متون قرآنی است.
علی راد ادامه داد: استاد مهدوی راد در تفسیر قرآن، قواعد خاصی را دنبال می‌کنند و معتقدند با رعایت این قواعد، می‌توان قرآن کریم را به بهترین شکل ممکن تفسیر کرد و این قواعد، روش‌ها و گرایش‌های تفسیری را در مقالات و رساله‌های ایشان می‌توان یافت، همچنین، تحلیل‌های ایشان از تفاسیر فقهی و واکاوی از متون ابن عباس، مجاهد و دیگر مفسران وابسته به مکتب اهل‌بیت(ع)، برجسته‌ترین نمونه‌های این تفکر علمی است.
وی یادآور شد: در نهایت، می‌توان گفت استاد مهدوی‌راد، یکی از بزرگ‌ترین چهره‌های علمی در حوزه واکاوی قرآن، تفسیر، حدیث‌شناسی و میراث مکتوب شیعه هستند. ایشان نه تنها در انتقال علم و دانش، بلکه در تحلیل‌های نظری، تطبیق آن با واقعیت‌های معاصر، و همچنین در تربیت شاگردان برجسته، نقش موثری داشته‌اند.
