پژوهشگر نهج‌البلاغه در آیین افتتاحیه و معرفی دوره آموزشی «نهج‌البلاغه در آرای حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای» گفت: با وجود آن‌که نهج‌البلاغه پر از حکمت‌های ناب در عرصه سیاست، عدالت، مدیریت و نظام‌سازی است، متأسفانه بخش عمده‌ای از نظام حکمرانی ما به جای بهره‌گیری از این منبع اصیل، به الگوهای غربی اتکا کرده است؛ در حالی‌که اگر اصول قانون اساسی بر پایه آموزه‌های علوی در نهج‌البلاغه پیاده می‌شد، بسیاری از مشکلات امروز کشور، حل‌شده بود.
حجت‌الاسلام والمسلمین سید یدالله شیرمردی، پژوهشگر نهج‌البلاغه، در آیین افتتاحیه و معرفی دوره آموزشی «نهج‌البلاغه در آرای حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای» که عصر امروز، یکشنبه ۴ خردادماه، در مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی برگزار شد، با تأکید بر اینکه نهج‌البلاغه تلألو قرآن است، گفت: به تعبیر مقام معظم رهبری نهج‌البلاغه، تجسم شخصیت امیرالمؤمنین علی (ع) است و همه آن در ایشان متجلی است.
حجت‌الاسلام شیرمردی با اشاره به آیه«وَ جَعَلْناهُم أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا»، افزود: امامت در قرآن جایگاهی بس والا دارد. هنگامی‌که حضرت ابراهیم (ع) از خداوند درخواست امامت برای ذریه‌اش کرد، پاسخ الهی به‌صورت آری و نه بود؛ آری برای کسانی که دارای مقام عصمت‌اند و نه برای آنان که دچار گناه صغیره یا کبیره شده‌اند.
وی ادامه داد: این مقام امامت، مقامی است که خداوند کارهای خیر را به او وحی می‌کند؛ هرچند جبرئیل بر امام معصوم نازل نمی‌شود، اما امام، همان مقام و منزلت را دارد.
این پژوهشگر نهج‌البلاغه افزود: موضوع امامت، امری شخصی یا قراردادی نیست، بلکه اراده خداوند در آن جاری است. به همین دلیل است که شیعیان خالصی چون ابوذر، میثم تمار و شهدای والامقام، با ایمان و یقین کامل پای امامت ایستادند و جان فدا کردند. امام (ع) نیز فرمود: امام، حقی دارد و مردم نیز حقی دارند.
وی با اشاره به حدیث شریف کسا بیان کرد: هنگامی که جبرئیل از خداوند می‌پرسد که چه کسانی در زیر عبای یمانی هستند، این نشان‌دهنده مقام فوق‌العاده‌ای است که حتی جبرئیل هم نمی‌توانست به عمق آن پی ببرد؛ همان مقام «قاب قوسین او ادنی». خداوند فرمود: اینان فاطمه، پدرش، شوهرش و فرزندانش هستند. این همان فعل خداوند است که در نماز، زکات و اعمال اهل بیت (ع) جلوه‌گر است.
وی با اشاره به روایتی از امام صادق (ع)،گفت: ایشان می‌فرماید: امامت دوگونه است؛ یکی برای کسانی که رضای خدا را مقدم می‌دارند، دیگری برای کسانی که به دنبال رضای خویش‌اند. مصداق تام آن، فرعون است. در آیه«وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا وَ كانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ»دو ویژگی صبر و یقین شرط امامت قرار داده شده‌اند.
وی با اشاره به نهج‌البلاغه، افزود: هدایت به امر الهی به این معناست که ائمه(ع) مردم را مطابق با خواست، رضایت و اراده خداوند هدایت می‌کنند، نه بر مبنای تشخیص فردی. امام باقر (ع) فرمود: این آیه درباره حضرت زهرا (س) و ذریه ایشان است.
شیرمردی با نقد شیوه‌های حکومتی کنونی گفت: در نهج‌البلاغه، مدل مدیریتی اسلام به‌وضوح تبیین شده است. امروزه ما از الگوهای برگرفته از فلاسفه غربی یا نظام‌های حکومتی مدرن تبعیت می‌کنیم، در حالی که باید به آموزه‌های امامت و امت در نهج‌البلاغه بازگردیم.
وی با اشاره به اصل چهارم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تأکید کرد: این اصل، دقیقاً منطبق بر نظریه امامت و امت است و می‌گوید همه قوانین باید بر پایه شرع و اسلام باشد. اما متأسفانه هیچ‌یک از رؤسای جمهور پس از انقلاب، به‌درستی به این اصل نپرداخته‌اند. این اصل باید حاکم بر همه اصول دیگر باشد.
حجت‌الاسلام شیرمردی گفت: امروز با وجود منابع طبیعی، معادن، ثروت، جمعیت کم و آب کافی، هنوز با مشکلات اقتصادی و سیاسی مواجهیم. این انحرافات به‌دلیل فاصله گرفتن از نهج‌البلاغه و اصل امامت در حکمرانی است. مثلاً اگر در همان سال‌هایی که مقام معظم رهبری فرمودند چاه‌های نفت را ببندید، این فرمان اجرایی می‌شد، ما امروز میلیاردها دلار ضرر ناشی از تغییر آنالیز نفت نداشتیم.
وی با تأکید بر اینکه در بخش انرژی سالانه ۷۰ تا ۸۰ میلیارد دلار هدررفت داریم، ادامه داد: من شخصاً این ارقام را بررسی کرده‌ام. اگر فرمایشات رهبری درباره کشاورزی و آب اجرایی می‌شد، می‌توانستیم تا ۷۵۰ میلیون تن محصولات کشاورزی تولید کنیم و ۱۰ میلیون شغل ایجاد شود.
وی اظهار کرد: فرمایشات رهبر معظم انقلاب مانند نهج‌البلاغه، گاه به جای اجرا، زینت کتابخانه‌ها و پژوهشگاه‌ها شده است. این در حالی است که امام صادق (ع) در عرفات با صدای بلند فریاد می‌زد که بدانید بعد از پیامبر (ص)، علی (ع)، حسن (ع)، حسین (ع) و سپس دیگر ائمه، امامان شما هستند. این فریاد برای تثبیت حقیقت امامت است.
حجت‌الاسلام شیرمردی گفت: در نهج‌البلاغه بیش از ۱۰ خطبه و نامه به مسئله امامت پرداخته‌اند؛ از جمله خطبه‌های ۲، ۹۷، ۱۵۴، ۲۳۹، ۲۵۲ و… در جایی حضرت علی (ع) می‌فرماید: به خاندان پیامبر (ص) نگاه کنید و همان راهی را بروید که آنان می‌روند؛ آنان شما را از راه راست منحرف نمی‌کنند. اگر سکوت کردند، سکوت کنید، اگر قیام کردند، قیام کنید. از آنان پیشی نگیرید که گمراه می‌شوید و عقب نمانید که هلاک خواهید شد.
وی ادامه داد: این خاندان، عدل قرآن‌اند و گنجینه‌های علم الهی. سخنانشان حق است و سکوتشان نیز از حکمت سرچشمه می‌گیرد. همان‌گونه که در صلوات شعبانیه نیز به آن اشاره شده است. اگر در این حوزه سایتی در اختیار باشد، آماده‌ام این مطالب را برای بهره‌برداری بیشتر ارائه دهم.
در ادامه این آیین، بخشعلی قنبری، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، پژوهشگر و مدرس نهج‌البلاغه و نویسنده کتاب «عرفان نهج‌البلاغه»، گفت: به لطف خدا توانسته‌ام در حد وسع خود مفاهیمی از نظام‌سازی را در نهج‌البلاغه استخراج کنم. چنانچه کتاب نظام اخلاقی نهج‌البلاغه را تدوین کرده‌ام، نظام عرفانی، نظام سبک زندگی، نظام خانواده؛ یعنی سعی کرده‌ام این نظام‌هایی را که برای زندگی مطلوب ضروری‌اند، تا حدودی شناسایی و تدوین کنم. اگر جست‌وجویی ساده در اینترنت انجام دهید، خواهید دید که تمام این‌ها موجود است.
وی با طرح این پرسش که نگاه ما به نهج‌البلاغه چیست؟ ضمن گلایه از مجموعه‌های فرهنگی جامعه که به‌طور کلی هیچ حمایتی از پژوهش‌های مربوط به نهج‌البلاغه نمی‌کنند، افزود: ما خود را وقف نهج‌البلاغه کرده‌ایم، اما هیچ‌کس حتی نمی‌گوید «خسته نباشید». مگر چند سال از عمر ما مانده؟ من ۳۰ سال است مدام می‌نویسم. بفرمایید چه کاری هست که انجام نداده‌ام؟ دروس دانشگاهی رسمی ارائه داده‌ام، پایان‌نامه‌های متعدد راهبری کرده‌ام. در اینترنت ببینید؛ ده‌ها کار علمی انجام شده. اما آیا یک نفر پیدا شده که بگوید «فلانی، تو داری کتاب ما را به جهانیان معرفی می‌کنی، دستت درد نکند»؟ هرگز!
انسان امروزی واقعاً به نهج‌البلاغه نیازمند است
وی ادامه داد: به‌عنوان کسی که با تمام وجود این کتاب را زیسته‌ام، عرض می‌کنم که نهج‌البلاغه از افراد ۸ تا ۸۰ سال، برای همه برنامه دارد. انسان امروزی واقعاً به نهج‌البلاغه نیازمند است. این کتاب، کتابی انسان‌محور است. کتاب عقلانیت است. به‌عنوان نمونه در خطبه اول، امیرالمؤمنین درباره پیامبران می‌فرماید: «آمدند تا گنجینه‌های عقل را بیدار کنند». عقل را به انقلاب وادارند! آیا این بیان، اوج عقل‌گرایی نیست؟
وی افزود: نهج‌البلاغه بر جایگاه علم و عالمان تأکید ویژه دارد. امیرالمؤمنین (ع) فرمودند «عالم، مُلجم و جاهل، مُکرّم است»؛ در جامعه اسلامی، عالمان باید صدرنشین مجالس و راهنمایان محافل باشند، خصوصاً در رأس علوم انسانی. اما در جامعه امروز ما، کسی برای علوم انسانی اهمیتی قائل نیست. پس جامعه ما، جامعه‌ای جاهلی است، نه علوی. ما در جاهایی سخنرانی می‌کنیم، چهار ساعت وقت می‌گذاریم، دانش از نهج‌البلاغه استخراج می‌کنیم، اما استقبال نمی‌شود. اما وقتی مداحی بزرگوار می‌آید، جمعیت ده‌نفره به ۵۰۰ نفر می‌رسد. این تفاوت نگاه را ببینید!
قنبری تصریح کرد: من کتابی نوشته‌ام به نام «تبلیغ در نهج‌البلاغه» که در آن مفهومی به نام «تبلیغ مستدل» را مطرح کرده‌ام. بگردید و یک جمله در نهج‌البلاغه پیدا کنید که بدون دلیل بیان شده باشد. مثلاً می‌فرماید نماز واجب است، اما بلافاصله دلیلش را بیان می‌کند. این دقیقاً همان چیزی است که در فلسفه برای کودکان مطرح می‌شود: هر کاری باید علت و دلیل داشته باشد تا بچه عقلانی بار بیاید. نهج‌البلاغه کتاب عقلانیت است.
وی در ادامه با اشاره به تعمیم معنویت در نهج‌البلاغه، بیان کرد: در این کتاب هم معنویت حداقلی برای عموم مردم وجود دارد، هم معنویت حداکثری برای خواص. من در کتابی این‌ها را نوشته‌ام. سال‌ها پیش رهبر انقلاب درباره «علوم اسلامی» صحبت کردند. یکی از منابع اصلی استخراج این علوم، نهج‌البلاغه است. من ۱۵ مورد از این علوم را استخراج و در دانشگاه بین‌المللی تدریس کرده‌ام.
لزوم نظریه‌پردازی در حوزه علوم اسلامی
این پژوهشگر نهج‌البلاغه با تأکید بر لزوم نظریه‌پردازی در حوزه علوم اسلامی، گفت: شما اگر می‌خواهید علوم اسلامی در برابر علوم سکولار شکل بگیرد، باید کار علمی انجام دهید، باید نظریه‌پردازی کنید. اما متأسفانه در دانشگاه‌های ما خبری از نهج‌البلاغه نیست. چرا؟ چون ما کوتاهی کرده‌ایم. ساعت‌های سه‌گانه «بینش، گرایش، کنش» به‌تفصیل در نهج‌البلاغه بحث شده است. حاج آقای پناهیان تأکید کرد که «حرارت نهج‌البلاغه» مربوط به گرایش انسان است. این کتاب، گرایش‌های انسان را به حرکت درمی‌آورد. انبوهی از جملات انگیزشی دارد.
وی گفت: نهج‌البلاغه به‌درد حکومت‌داری می‌خورد، چون حاصل تجربه زیسته حکومتی امام علی (ع) است. ایشان در دوره حکومتشان این سخنان را ایراد کردند؛ تجربه حکومتی واقعی.
قنبری در ادامه سخنان خود پیشنهادی مطرح کرد و گفت: باور کنید این پیشنهاد شخصی نیست. من استاد دانشگاه هستم، رشته‌ام هم نهج‌البلاغه نیست، ادیان و عرفان است. اما وقتی می‌بینم «احسان‌الله‌زهیر» کتابی علیه شیعه می‌نویسد، عربستان سعودی یک چاپخانه در اختیارش می‌گذارد اما اینجا ما حتی یک حمایت ساده نداریم!
وی ادامه داد: من کتابی درباره روان‌درمانی معنوی مبتنی بر نهج‌البلاغه نوشتم، وقتی دیدم تدریس درسی در دانشگاه برای رشته مشاوره تحت عنوان «روان‌درمانی معنوی ـ اسلامی» به من ارائه شده. گشتم در اینترنت، دیدم چیزی نیست. خودم دست‌به‌کار شدم. ۴۵ نوع ناگوار روانی را شناسایی و دسته‌بندی کردم. بعد سراغ نهج‌البلاغه رفتم. دیدم در این زمینه‌ها هم پیشگیری داریم، هم درمان. دانشجویان ابتدا نسبت به مطالبم مقاومت می‌کردند، می‌گفتند چه ربطی بین نهج‌البلاغه و روان‌درمانی هست؟ اما گفتم صبر کنید، اگر ثابت نکردم، از همین کلاس می‌روم.
وی افزود: مثلاً در خطبه ۸۷، امام علی (ع) درباره آشفتگی روانی سخن می‌گوید؛ چیزی شبیه اسکیزوفرنی. این پیشگیری‌ها دقیق هستند. این موارد را به سه دسته تقسیم کردم: ناگواری‌های حوزه بینش، گرایش و کنش.
وی با اشاره به نیاز روزافزون به سلامت روان، گفت: امروز سازمان بهداشت جهانی می‌گوید قرن ۲۱ قرن بیماری‌های روانی است. پس ما باید با این دید به نهج‌البلاغه نگاه کنیم. این هیچ منافاتی با حکمت ندارد.
این استاد دانشگاه ادامه داد: چرا دایره‌المعارف‌های جهانی نامی از علی (ع) نمی‌آورند؟ چون ما نظریه‌پردازی نکرده‌ایم. چون گفتیم با نظریه‌پردازی، عصمت حضرت علی(ع) خدشه‌دار می‌شود و با همین شعارها، نهج‌البلاغه را از گفتمان جهانی حذف کرده‌ایم.
قنبری با تأکید بر اینکه برای نظریه‌پردازی، باید حمایت شویم، گفت: من که هر روز در چند جا درس می‌دهم، وقت ندارم. اما اگر به من بگویند: «قنبری! تمام کارهایت را رها کن از نهج‌البلاغه استخراج کن»، حتماً انجام می‌دهم.
نمونه‌هایی موفق از معرفی جهانی نهج‌البلاغه
وی با اشاره به نمونه‌هایی موفق از معرفی جهانی نهج‌البلاغه، بیان کرد: ببینید خانم قطب‌الدین چه کرده است. نهج‌البلاغه را به انگلیسی ترجمه کرده، هزار صفحه حاشیه نوشته، کتابش مورد استقبال جهانی قرار گرفته. چرا ما نکنیم؟ با وجود اینکه می‌توانیم، اما نیاز به حمایت داریم.
قنبری در جمع‌بندی سخنان خود تأکید کرد: اینکه می‌گوییم جهان جدید نیازمند نهج‌البلاغه است، شعار نیست. باید سند و دلیل بیاوریم. انسان امروز دچار ناملایمات روانی، تنی، و روان‌تنی است. من همه این‌ها را بررسی کرده‌ام. نامه ۴۵ به عثمان بن حنیف را ببینید؛ می‌فرماید: من درخت بیابانی‌ام، نه درخت شهری! یعنی انسان باید در برابر دشواری‌ها مقاوم باشد.
وی افزود: در نامه‌اش به امام حسن (ع) می‌فرماید: حوادث و آدم‌ها تو را تهدید می‌کنند. یاد بگیر چطور با انسان‌های متفاوت رفتار کنی. آستانه تحملت را بالا ببر. این مفاهیم در نظریه «رهایی از رنج» آمده است.
این پژوهشگر نهج‌البلاغه تصریح کرد: من به دانشجویانم آموخته‌ام که مثبت‌اندیش باشند. اگر می‌توانی نکته مثبتی در چیزی بیابی، حق نداری آن را منفی تفسیر کنی. این همان روان‌شناسی مثبت‌گرا است که اگر این‌گونه باشیم، انسان سالم می‌ماند. لذا اگر سلامتی روانی را می‌خواهیم، باید از مبانی نهج‌البلاغه بهره ببریم؛ چه در پیشگیری و درمان و چه در بنیان‌گذاری نظریه‌های نو.
در بخش پایانی این برنامه، فرزاد جهان‌بین، عضو هیئت علمی دانشگاه شاهد و نویسنده کتاب «زمانه ما و نهج‌البلاغه»، به تبیین اهمیت و ویژگی‌های نهج‌البلاغه و ضرورت بازخوانی آن در روزگار معاصر پرداخت.
وی با بیان سه ویژگی برجسته این کتاب، گفت: ویژگی نخست، جامعیت نهج‌البلاغه است. مفاهیم در نهج‌البلاغه با نگاهی جامع بیان شده‌اند، در این کتاب، از زهد امیرالمؤمنین(ع) ترک دنیا بر نمی‌آید. وقتی از اسراف سخن گفته می‌شود، به مصادیق محدود اکتفا نمی‌شود، بلکه بالاترین نوع اسراف، اسراف در جان و نفس انسان معرفی می‌شود. در موضوع ساده‌زیستی نیز نه ریا مطرح است و نه دوری از مسئولیت.
سیره حکومتی امام علی(ع)
وی با اشاره به نمونه‌ای از سیره حکومتی امام علی(ع) افزود: استاندار ایشان، قیس بن سعد، فردی متموّل بود اما امام (ع) او را صرفاً به خاطر ثروتمند بودن از قدرت کنار نگذاشت، بلکه فرمودند: «إنّ الله فرض على أئمّة العدل أن يقدّروا أنفسهم بضعفة الناس». یعنی مسئولان باید خود را با توده مردم هماهنگ کنند.
این پژوهشگر نهج‌البلاغه با بیان اینکه ویژگی دوم، غنای مفهومی نهج‌البلاغه در عین ایجاز است، ادامه داد: نهج‌البلاغه در قالب عباراتی کوتاه، مفاهیمی عمیق و راهبردی را منتقل می‌کند. امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: کسی که با ابزار دنیا ببیند، بینا می‌شود و کسی که به دنیا نگاه کند، کور خواهد شد.
وی، جهان‌بین ویژگی سوم را خاستگاه کلام دانست و تصریح کرد: نهج‌البلاغه کلام کسی است که در اوج قدرت قرار داشته و بخشی از جهان تحت حکومت او بوده است. این اثر از دوره حکومت‌داری امام(ع) به‌جا مانده و حامل تجربه عملی و نظری توأمان است.
وی افزود: در نهج‌البلاغه اصولی وجود دارد که تغییرناپذیرند؛ اصولی مانند عدالت که ذیل آن، آموزه‌های قابل‌فهم و بسط قرار دارند. ما باید این اصول را بشناسیم و نظریه‌ها را در چارچوب آن‌ها شکل دهیم. این نظریه‌ها متعلق به ما هستند، نه به امام علی(ع).
جهان‌بین با ذکر نمونه‌ای تاریخی گفت: ایشان به ابن‌عباس فرمودند که با خوارج با قرآن محاجّه نکن؛ چون قرآن صامت است و قابل تحمیل تفسیرهاست. پس وظیفه ماست که فهم خود را به ذهن امیرالمؤمنین(ع) نزدیک کنیم.
این پژوهشگر نهج‌البلاغه تأکید کرد: ما باید از نهج‌البلاغه پرسش کنیم و پاسخش را با توجه به اصول ثابت و مبتنی بر فطرت دریافت نماییم. برخی از مهم‌ترین عرصه‌های نیازمند استنطاق از نهج‌البلاغه در دوران ما عبارتند از: عدالت، حکومت‌داری، اخلاق قدرت، حقوق مردم، محیط زیست، و گفتمان مقاومت.
وی در موضوع عدالت، گفت: امیرالمؤمنین(ع) نه تنها به رفع تبعیض بلکه به فقرزدایی تأکید داشتند و فرمودند: کسی که فقیر است در شهر خودش هم غریب است. حضرت برای شناسایی خط فقر عددی را مشخص کردند و به افراد زیر این خط، از بیت‌المال کمک می‌دادند تا به بالای خط فقر برسند. عدالت از نظر ایشان، فقرزدایی، ساختار مناسب، نظارت مؤثر و همچنین تکافل اجتماعی است.
وی در بحث حکومت‌داری و اخلاق قدرت به توجه امام علی(ع) به مشارکت مردم اشاره کرد و گفت: حضرت علی (ع) فرمودند: «من أمر فقد أُمِر» یعنی اگر من امر می‌کنم، دلیلش این است که مأمور به آن هستم، نه اینکه مردم را نادیده بگیرم.
جهان‌بین با تأکید بر ضرورت شفافیت، افزود: ایشان فرمودند جز امور نظامی چیزی را از مردم پنهان نمی‌کنم. حکومت باید در محضر مردم باشد و مسئولان نسبت به تصمیمات خود پاسخگو باشند.
در ادامه، جهان‌بین به موضوع حقوق مردم پرداخت و گفت: امیرالمؤمنین(ع) حتی در جمع‌آوری زکات به مأموران توصیه می‌کردند که آرام حرکت کنند، تشویش ایجاد نکنند، و کرامت مردم را حفظ کنند. این رویکرد نشان‌دهنده اهمیت کرامت مردم در نگاه ایشان است.
وی با اشاره به گفتمان مقاومت، گفت: نهج‌البلاغه گفتمان مقاومت در برابر جاهلیت مدرن است. این کتاب، انسان را به رهایی، کرامت و استقلال دعوت می‌کند.
جهان‌بین با برشمردن اصول فهم نهج‌البلاغه، تأکید کرد: نباید به ساده‌انگاری دچار شویم. امیرالمؤمنین(ع) خود نتوانستند بسیاری از اهداف‌شان را تحقق دهند؛ چون واقعیت‌های اجتماعی و پیچیدگی‌ها مانع بودند. ما باید در تحلیل حکومت‌داری حضرت، تدریج و پیچیدگی‌ها را لحاظ کنیم و از نگاه صفر و یکی بپرهیزیم.
وی در پایان با تأکید بر اینکه رهبر انقلاب بزرگ‌ترین مروّج نهج‌البلاغه در عصر ما هستند، افزود: ایشان با گمنامی، بیشترین نقش را در شناساندن این اثر سترگ به جامعه داشته‌اند.
