بررسی رویکرد حدیث پژوهی، در آثار مهدوی حوزه علمیه قم

حجت الاسلام والمسلمین سید مجتبی معنوی در گفت وگو با خبرگزاری حوزه گفت: بررسی تطور آثار مهدویت از هزاره اول غیبت تاکنون نشان می‌دهد طی هزار و اندی سال که از غیبت کبرا می‌گذرد مسئله مهدویت فراز و فرودهای مطالعاتی مهمی داشته است.

وی افزود: این مسئله از قرون گذشته تاکنون با رویکردهای حدیث‌نگاری، تبیین، توصیف، تحلیل، نقد و... مورد توجه محدثان و متکلمان و محققان قرار گرفته است. از آن‌جا که تبلور این مطالعه در آثار روایی و کتاب‌های ناظر به ثبت تراث حدیثی مشهودتر است؛ سیر بحث و بررسی حدیثی مهدویت بر تولد، باید انجام شود.

استاد و پژوهشگر حوزه مهدویت تصریح کرد: مطالعات انجام شده در زمینه مهدویت، پیشینه سیر تطور مطالعه این مسئله را به صورت مستقیم به ما چندان نشان نمی‌دهد؛ هر چند برخی آثار به صورت تک نگاشته در این باره قابل مطالعه است .حسینی عربی در مقاله‌ای که، آثار مهدویت در دوره قاجار را بررسی کرده است ،بیش‌تر به معرفی چهره‌هایی پرداخته که مجموعا بیش از صد و بیست اثر مکتوب در باره مهدویت قلم زده‌اند .

وی گفت: از میان اساتید حوزه حجج اسلام حسینی عربی و الهی نژاد در کتاب «مهدویت‌پژوهی تطورات و آسیب‌ها»، گونه‌های مطالعات مهدوی را به بحث گذارده اند. آنها معتقد هستند از ابتدای قرن اول تا پایان غیبت صغرا در مجموع شصت و سه کتاب و از شروع غیبت کبرا تا قرن سیزدهم سیصد و سی و پنج کتاب تالیف شده است و این، به آن معناست که در دوران غیبت صغرا هر سه سال و در دوران غیبت کبرا هر پنج سال به صورت میانگین یک کتاب نوشته شده است.با وجود این، آثار منسجمی که بتوان بر ‌آنها به عنوان پیشینه سیر تطور آثار مکتوب مهدویت در سده اخیرحوزه علمیه قم تکیه کرد؛ سامان نیافته است .

استاد و پژوهشگر حوزه مهدویت بیان کرد: تأمل در آثار مهدوی مکتوب نشان می‌دهد سیر مطالعه مهدویت در قرون اولیه مطالعه مهدویت، بر تجمیع و تبویب حدیث استوار است. کتاب‌های نعمانی، کافی، کلینی ، کمال‌الدین، صدوق و شیخ طوسی از این قبیل‌اند. این روش تا قرن چهاردهم هجری ادامه داشته است . «بحار ‌لانوار » و «اثبات الهداة» بهترین ‌کتابهایی هستند که در قرن یازدهم نگارش شده‌اند. از قرن چهاردهم یعنی از صد سال پیش، سیر مطالعه مهدویت به تدریج وارد مرحله جدیدی شده است که به تکمیل، تصحیح، و تحقیق ‌کتابهای حدیث و دیگر مراحل منجر شده است.

مرحله اول: اندیشه ورزی اعتقادی و تربیتی در باره مهدویت

وی گفت: سیر مطالعه مهدویت در سده اخیر و همزمان با مکتب سامرا در زمان میرزای شیرازی، روند بهتری به خود گرفته و با نگارش سالی دو کتاب، مجموع کتاب‌های مهدویت به ۶۶۷ کتاب می‌رسد. با وجود این، در کمال تعجب، قبل از انقلاب هیچ نشریه مهدوی شامل مجله، روزنامه و هفته‌نامه و ماهنامه مستقلی نمی‌یابیم. تنها آثاری پراکنده و معدود در این زمینه تدوین شده‌اند.

استاد و پژوهشگر حوزه مهدویت افزود: اتفاق مهمی که در این دوران، یکی از مراحل مهم تطور مطالعه مهدویت را رقم می‌زند، توجه به مهدویت به عنوان اندیشه‌ای مؤثر بر اعتقادات و اخلاق است. تدوین کتاب‌هایی با این رویکرد، بن مایه خود را از روایات مهدویت گرفته و حتی در پاره‌ای از موارد به سبک کتاب‌های حدیثی نوشته شده‌اند؛ اما این بار ، نگارش همه احادیث به منظور حفظ تراث ائمه صورت نمی گیرد و مهدویت به عنوان موضوعی اعتقادی مورد توجه قرار گرفته و با گزینش احادیث متناسب با رویکرد اعتقادی در قالب مسئله محور، آثار اخلاقی و تربیتی مهدوی شکل می گیرند.

عضو انجمن علمی مهدویت حوزه بیان کرد: در این آثار که به زبان فارسی و عربی نوشته ‌شده اند، تلاش می شود اندیشه مهدویت به عنوان بنیان اعتقادی مطرح و مورد توجه قرار گیرد. هرچند تعداد قابل توجهی از آن‌ها در این مرحله خارج از حوزه علمیه قم نگارش ‌شده اند؛ همین مرحله بستر مطالعه مهدویت با رویکرد دیگری را در حوزه علمیه قم پدید آورد.

مهمترین آثار مهدوی منتشر شده قبل از انقلاب اسلامی

وی بیان کرد: منتهی الآمال، قیام و انقلاب مهدی از شهید مطهری، المهدی فی کتب اهل السنه آیت الله العظمی بروجردی، منتخب‌الاثر اثر آیت الله العظمیصافی گلپایگانی، دانشمندان عامه و مهدی موعود از مرحوم استاد علی دوانی، از مهمترین آثار مهدوی یکصد سال اخیر حوزه بوده است. چنان که پیدا است مشهور ‌ترین آثار مهدوی مکتوب درحوزه علمیه قم، قبل از انقلاب معدود بوده و تطور مطالعاتی مهدویت در آن ها به توصیف مهدویت با رویکرد اعتقادی معطوف است .

مرحله دوم: تحلیل حدیثی(رویکرد حدیث پژوهی)

حجت الاسلام والمسلمین معنوی یادآورشد: همزمان با طرح کلی اندیشه مهدویت و تأ کید بر آن به عنوان اعتقاد به امامت، بزرگان حوزه قم دریافتند روایتگری مهدویت در بین فرقه‌ها و مذاهب اسلامی از جمله اهل سنت و برخی از جریان های انحرافی نه تنها به معرفت زایی و هدایت ایشان منجر نشده است، بلکه منشأ اختلاف عقیده، ادعاهای دروغین و القای شبهه در مورد مهدویت شده است.

پژوهشگر مهدویت بیان کرد: مرحوم آیت‌الله العظمی صافی که مرجعی آگاه، زمان شناس و ‌حدیث پژوه بود، با اشاره مستقیم به این مطلب می‌نویسد: آنچه موجب شد ما این کتاب را به خوانندگان گرامی تقدیم کنیم، نشان دادن ادعای پوچ مدعیان مهدویت و امامت در دوران غیبت، به‌ویژه در قرن اخیر است و این حرکت به دست استعمارگرانی صورت گرفته که برای تفرقه‌افکنی میان مسلمانان در برخی از کشورها بعضی افراد پست و سطح پایین را تحریک نموده تا ادعای مهدویت کنند؛ در حالی که نشانه‌های مصلح جهانی آن‌قدر دقیق و متنوع است که امکان تحقق آن، جز در یک شخص خاص امکان ندارد.

وی افزود: این امر به معنای آن بود که احادیث مهدویت نیازمند تحلیلی جامع ‌اند که از آسیب پاره‌گویی حقیقت و یا ارائه وارونه آن در امان باشند. در این زمان، مرحله دیگری از تطور مطالعه آثار مکتوب مهدویت شکل گرفت و ‌کتابهایی چون «منتخب‌الاثر » و «معجم احادیث امام مهدی» تدوین شدند.

الف) جامع روایی، منتخب الاثر

استاد حوزه بیان کرد: همزمان با فعالیت فرقه ضاله بهائیت در ایران و مبارزه آیت‌الله بروجردی با آنان، کتاب «المهدی فی کتب اهل السنه» از سوی ایشان تالیف شد. در این زمان آیت الله صافی متوجه این واقعیت می شود که روایات مهدویت در منابع حدیثی، پراکنده و دور از دسترس مخاطب هستند و چنانچه در اختیار مخاطب قرار گیرند، فاقد خانواده حدیث هستند و ارائه ‌آنها به شکل پراکنده و غیر منسجم، به تنویر افکار مخاطب منتج نمی‌گردد. به همین دلیل ایشان در سال ۱۳۷۳قمری نگارش کتاب «منتخب‌الاثر» را آغاز می‌کند.

وی گفت: در زمان تالیف کتاب، از طرفی فعالیت بهائیت به اوج خود رسیده و مهدویت دستاویز فرقه ضاله بهائیت قرار گرفته بود و ایشان به عنوان شاگرد برجسته آیت‌الله بروجردی تصمیم می گیرد با آنان مقابله کند.

استاد و پژوهشگر حوزه مهدویت اظهار کرد: از سوی دیگر، لازم بود پاسخی مناسب به شبهات مهدویت ارائه شود؛ لکن به دلیل تکیه مهدویت بر دلایل نقلی، امکان مواجهه با بهائیت با تمرکز بر مناب حدیثی اولیه مهدویت فراهم نبوده است. علاوه براین، تبیین این مسئله و پرداختن به ابعاد آن، مناب معتبر و متعددی می‌طلبید که به طور معمول در دسترس نبودند و مطالب آن ها پراکنده و غیر منسجم بود .

وی گفت: ترجمان ناقص و متناقض از مهدویت نیز مشکل بزرگی بود که باید حل ‌می شد تا راه برای تبیین مهدویت از کتاب‌های مختلم حدیثی فراهم کند که طبعا هر مخاطبی از آن استقبال ‌نمی کرد. به همین دلیل آیت الله صافی گلپایگانی به نگارش کتاب جامع روایی منتخب‌الاثر مصمم شدند .

حجت الاسلام والمسلمین معنوی افزود: اهتمام به خانواده حدیثی و اثبات تواتر روایات در مسائل مختلم مهدویت، از مؤلفه های قوت کتاب «منتخب الاثر » است. در حقیقت، ایشان مجموعه‌ای از احادیث مهدویت را گردآوری کرده است که با تبویب گسترده و مناسب، اصالت مهدویت در اندیشه اسلامی را اثبات کرده است و با شاخص قرار دادن روایات مختلف برای تبیین مسئله مهدویت در عرصه‌های گوناگون، راه را برای تضعیف و تحریم روایت بسته است. تدوین روایات در «منتخب‌الاثر » درباره مهدویت به شیوه‌ای که آیت‌الله صافی روش مطالعه آن را ارائه کرده است؛ روایت دقیق‌تری از مهدویت را پیش روی جوینده حقیقت قرار می‌هد .

وی تصریح کرد: مطالعه دانش مهدویت با رویکرد به موضوعات مختلف، پس از انقلاب اسلامی در حوزه علمیه قم رونق خاصی گرفته است؛ به گونه‌ای که آیت‌الله صافی با این که به تالیف منتخب‌الاثر اقدام کردند با مطالعه مهدویت با رویکرد موضوع محور در شاخه‌های مختلف سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و حتی برای عموم مردم، به تدوین مهم‌ترین اندیشه اسلامی به زبان بسیار ساده مبادرت ورزیدند؛ آثاری از قبیل «اصالت مهدویت»، «انتظار عامل مقاومت»، «باورداشت مهدویت»، «تجلی توحید در نظام امامت»، «عقیده نجات بخش»، «فروغ ولایت در دعای ندبه»، «نظام امامت و رهبری»، «ولایت تکوینی و تشریعی»، «وابستگی جهان به امام زمان»، «پیام‌های مهدوی»، «نوید امن وامان»، «به سوی دولت کریمه»، «سیمای امام مهدی در دعای ندبه»، «معرفت حجت خدا»، «پاسخ ده پرسش»؛ ثمره رویکرد تحلیل حدیثی به مهدویت است که در نیمه دوم سده اخیر در حوزه علمیه قم انجام شده است .

معجم احادیث امام مهدی

استاد و پژوهشگر حوزه مهدویت تصریح کرد: به منظور تبیین مسئله مهدویت ،«معجم احادیث امام مهدی» مطالعه حدیثی مهدویت را با رویکرد جست ‌و جوی گسترده مصادر اولیه حدیثی و بررسی تفاوت متون آن‌ها آغاز کرده است.

وی ادامه داد: در حقیقت، مطالعه عمیق مهدویت به پژوهشی مستند نیازمند بود تا بتواند در درجه اول از مهدویت به عنوان مسئله‌ای معتبر، اعتقادی و ریشه‌دار در میراث حدیثی دفاع کند و سپس زمینه تحلیل آن را فراهم آورد، اما از آن جا که اصول و مصادر اولیه مهدویت به لحاظ سندی به بررسی فقه الحدیثی نیازمند بودند مطالعه عمیق آن ها بدون نظم منطقی ممکن نبود. به همین دلیل لازم بود در گامی اساسی روایات مهدویت با رویکرد معجم نگاری مهدویت، در حوزه قم مورد مطالعه قرار گیرد تا با تحلیل مصدرشناختی و مطالعه منبع ‌شناختی روایات، زمینه پژوهش در آنها تسهیل گردد .

وی گفت: معجم احادیث امام مهدی تالیف جمعی از محققان معاصر در مؤسسه معارف اسلامی، ثمره رویکرد مطالعاتی مذکور به دانش مهدویت پس از انقلاب اسلامی است. امتیاز ویژه این مجموعه حدیثی، فراهم آوردن امکان مطالعه سیر تطور احادیث مهدویت است .در واقع ، مهم‌ترین امتیازاین کتاب، تتبع فراوان و استخراج هر حدیث از مصدرهای مختلم و متنوع است. محققان حوزوی با مطالعه مناب احادیث نبوی و سپس احادیث ائمه، آنها را گرداوری و چینش کرده‌اند. از این رو، سیر تطور منابع و احادیث مهدویت در معجم احادیث امام مهدی قابل مشاهده و تحلیل است و این اقدام مهم، امکان بررسی فراز و فرود موضوعات مهدویت را در ادوار مختلف به لحاظ صدور از اهل بیت، پیش روی محقق قرار ‌می دهد.علاوه بر این، از آن‌جا که در معجم احادیث امام مهدی، مطالعه مهدویت در منابع عامه صورت گرفته، امکان مقایسه مهدویت در اندیشه فریقین و مطالعه تطبیقی در مهدویت فراهم شده است. .

استاد و پژوهشگر حوزه مهدویت افزود: درحقیقت، توجه به تقریب دیدگاه عامه به خاصه با توجه به مهدویت در احادیث نبوی به برکت این مطالعه عمیق پس از انقلاب اسلامی فراهم شده است.

وی تصریح کرد: توجه به اختلاف دیدگاه فریقین درباره مهدویت و کشم خلأهای معرفتی که عامه در شناخت مهدویت با آن مواجه هستند؛ از جمله تبارشناسی و ولادت امام مهدی به عنوان «حجت حی »با مطالعه معجم امام مهدی ‌امکانپذیر است و توجه به این مطالعه می‌تواند مان از ارائه دیدگاه های افراطی به مهدویت و انتساب آن به فریقین باشد.

استاد و پژوهشگر حوزه مهدویت گفت: عمق مطالعه در معجم احادیث مهدویت، به گفته محققان آن، چنان هست که محقق با وجود آن به کتاب حدیثی دیگری نیاز چندانی ندارد. مجموعه مذکور در هشت جلد تنظیم گردیده است. جلد اول و دوم و سوم، به احادیث نبوی و جلد چهارم تا ششم آن، به احادیث ائمه(ع) و نیز توقیعات حضرت مهدی؟عج؟ اختصاص داده شده است.

تبیین مسئله مهدویت در عرصه‌های مختلف

عضو انجمن علمی مهدویت حوزه بیان کرد: یکی از اتفاقات مهم پس از انقلاب در حوزه مهدویت، کنشگری علمی و عقلی مطالعات مهدویت است. این اتفاق، در پی پرسشگری مسئله محور و رویکرد پژوهشی به مهدویت روی داده است. ثمره مهم این اتفاق، مطالعه مهدویت بر پایه نیاز مخاطب و با رویکرد تبیین معرف‌ت شناسانه است. تحول قابل مشاهده در این عرصه با نشر فزاینده آثار مهدوی موضوع محور قابل مشاهده است؛ به گونه‌ای که کتاب‌های حدیثی مهدویت به عنوان بن‌مایه معارف مهدوی در نظر گرفته می‌شود و تحلیل داده‌ها و اطلاعات با روش‌های جدید علمی، جایگزین روش نقلی در تبیین معارف شده است. بدون شک، پس از انقلاب اسلامی، مطالعه مهدویت در حوزه علمیه با روش مذکور ، به مراتب نسبت به قبل از انقلاب گسترده تر شده ‌است. با تمرکز براین نوع از مطالعه افزون بر شش‌هزار اثر در عرصه مهدویت پدید آمده است.

وی گفت: در پی رونق مطالعه کمّی مهدویت در حوزه علمیه قم، مطالعات کیفی مهدویت نیز متحول شده است؛ به گونه‌ای که مهدویت که تا قبل از انقلاب، مسئله‌ای اعتقادی و کلامی تلقی می‌شد و توجه به آن از شرح دعای ندبه و معرفت امام، شناخت وظایف منتظران و آرمان‌خواهی ظهور فراتر نمی‌رفت؛ به عنوان حوزه دانشی و تفکری راهبردی مورد توجه قرار گرفت و حوزه در صدد تبیین آن بر آمد؛ به ‌گونهای که مطالعه آن در حوزه علمیه قم در دهه سوم بعد از انقلاب، به صورت ویژه و در شمار مراکز تخصصی حوزه علمیه قرار گرفت.

استاد و پژوهشگر مهدویت حوزه اظهارکرد: تأمل در این آثار و رشد فزاینده آمار نشر، گویای آن است که همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی و شکل‌گیری تفکر و اندیشه ورزی مهدویت، نقطه عطفی در حوزه علمیه قم پدید آمده است که به تحولات چشمگیر علمی کمی و کیفی در حوزه‌های مختلم به ویژه مهدویت منجرشده و ثمره آن در مقایسه با قبل از انقلاب افزایش ده برابری در حوزه آمار است و به لحاظ کیفی، آثار مهدوی مکتوب در حوزه علیمه قم، نسبت به آثار پیشین، به مراتب ‌عمیق‌تر و دقیق‌تر نگاشته شده‌اند.

وی گفت: تبیین مسئله مهدویت با رویکردهای مختلم، اقدام مهمی است که در این مرحله شکل می‌گیرد و به اقدامات مهمی در باره مهدویت منجر می‌شود که شرح مبسوط آن‌ها خارج از این پژوهش است. هر چند برخی از آن‌ها در شمار آثار مکتوب قرار نمی‌گیرند.

استاد مهدویت حوزه بیان کرد: به سبب آن که زیرساخت مطالعه مسئله مهدویت و تبیین و پژوهش در این باره را فراهم آورده‌اند؛ به اجمال به آن‌ها پرداخته می شود که از جمله آنها می توان به تاسیس کتابخانه مهدویت اشاره کرد.

کتابخانه مهدویت

وی افزود: اهتمام به کار عالمانه در حوزه علمیه و رونق مهدویت بعد از انقلاب، دغدغه‌مندان این عرصه را به تأسیس کتابخانه تخصصی به انگیزه مطالعه و پژوهش در باره مهدویت واداشته است .این اقدام ،مطالعات مهدویت را برای پژوهشگران و محققان آسان کرده است. گرد آوری آثار ،اسناد، پایان‌نامه‌ها، مجلات علمی، نرم افزارهای تخصصی علوم اسلامی ویژه مهدویت؛ از دستاوردهای مکتب امام خمینی در حوزه علمیه بعد از انقلاب اسلامی به شمار می‌آیند. هم اکنون سه کتابخانه تخصصی ویژه مهدویت در مرکز تخصصی مهدویت، مؤسسه آینده روشن و پژوهشکده مهدویت و آینده‌پژوهی در حال ارائه خدمت به پژوهشگران مهدویت هستند .

تأسیس مراکز تخصصی و مؤسسات مهدویت

حجت الاسلام والمسلمین معنوی یادآور شد: به برکت انقلاب اسلامی، مهدویت در حوزه علمیه از مسئله ای فرعی کلامی خارج شده و در شمار مسائل کلان کلامی، آن هم به صورت مستقل قرار گرفته و غنای علمی و وسعت این اندیشه به حدی رسیده است که برای مطالعه گسترده در مورد آن، مرکز تخصصی مهدویت و مؤسسه آینده روشن راه‌اندازی شده است و بعضی مؤسسات مانند پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در زمینه برگزاری همایش، نشست علمی و برگزاری کرسی نقد تخصصی نیز فعالیت دارند. تدوین رساله‌های علمی در حد سطح سه و چهار و ترجمه آثار مستشرقان، تدوین مقالات و تالیف کتاب‌ها ،بخشی از فعالیتهای معطوف به مطالعه مهدویت در حوزه علمیه قم است که در این مراکز انجام می‌شود.

استاد و پژوهشگر حوزه مهدویت گفت: در رویکرد پژوهشی به مهدویت در مراکز تخصصی، مطالعه مهدویت به صورت مسئله محور در قالب آثار علمی ترویجی و یا علمی پژوهشی دنبال می‌شود و مسائل مهدویت مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرند. در حقیقت، بخش قابل توجهی از تولید علم و نگرش نو به مهدویت در این نوع از مطالعه به مجلات علمی رونق بخشیده است.

وی یادآورشد: اتفاق مهم در این رویکرد از مطالعه مهدویت، تبیین مهدویت بر پایه تحلیل اطلاعات متون اصلی است. این اقدام در پی آموزش به فراگیران و تربیت نیروی متخصص در فهم مسئله مهدویت، به شک ‌لگیری سیر مطالعاتی منظم و منطقی در عرصه مهدویت، کمک فراوانی کرده است. تهیه و تدوین سرفصل‌های آموزشی نیز در این مراکز تهیه می‌شود و نتیجه آموزش‌ها وپژوه ‌شها به‌صورت مقالات علمی و پایان‌نامه و کتاب چاپ و نشر می‌شوند. کتاب‌هایی که با موضوعات مختل، تنها در مرکز تخصصی مهدویت و بنیاد فرهنگی مهدی موعود به چاپ رسیده‌اند؛ حدود ۴۰۰ عنوان می‌باشد.

تأسیس مجلات و نشریات علمی ویژه مهدویت

استاد مهدویت حوزه بیان کرد: تولید علم و تحلیل و پژوهش درباره مهدویت بعد از انقلاب اسلامی در حوزه علمیه قم به کلی متحول شده است و توجه به این مسئله در قالب نگارش مقالات علمی‌پژوهشی و ترویجی رونق گرفته است.

وی گفت: رویکرد مسئله محور به مهدویت فصل جدیدی از مطالعه مهدویت پیش رو نهاده است و با تولید صدها مقاله درباره مهدویت، این مسئله را به عنوان یکی از مهم‌ترین مسائل حوزه علمیه مورد توجه قرارداده است؛ به گونه‌ای که در حال حاضر بر اساس تحقیقات میدانی، شانزده مجله با موضوع مهدویت به چاپ مقاله می‌پردازند.

رصد شبهات مهدویت و پاسخگویی به آن‌ها

استاد و پژوهشگر حوزه مهدویت گفت: پیروزی انقلاب اسلامی که ریشه‌ در اعتقاد به مهدویت دارد، توجه دشمنان اسلام را به این آموزه بیش از پیش جلب کرده و البته این رخداد به شکل‌گیری شبهات در اطراف این آموزه منجر شده است. خوشبختانه پس از انقلاب اسلامی و به همت مراکز حوزوی که به مطالعه مهدویت پرداخته‌اند؛ شبهات مهدویت مورد رصد و پاسخگویی برای طالبان حقیقت قرار گرفته است.

وی اظهار کرد: در این نوع از مطالعه از سوی مدافعان و مرزبانان اعتقادی مهدویت، پاسخ‌های مناسب و تخصصی به شبهه‌افکان وهابی و همفکران آن ها ارائه شده؛ همچنین نقدهای قابل توجهی به فرقه های انحرافی وارد شده و ردیه‌های درخور، بر کتاب‌های ضاله نوشته شده است. در بین محققان حوزه علمیه قم، علی دوانی با تالیف کتاب «دانشمندان عامه و مهدی موعود»، به مطالعه نظر دیدگاه عالمان عامه از قرن چهارم تا زمان معاصر به مهدویت پرداخته است و با مطالعه روایات صحابه به نقد شبهات ابن حزم اندلسی، خطیب بغدادی و ابن جوزی پرداخته و بر دریافت حقیقت مهدویت از ناحیه دانشمندان عامه تأکید کرده است.

ارائه دیدگاه و ترجمه آثار مستشرقان و مهدی‌پژوهان غربی

حجت الاسلام والمسلمین معنوی یادآور شد: مطالعه مهدویت با رویکرد بررسی این مسئله از دیدگاه شرق‌شناسان در عرصه تاریخی و پدیدارشناسی، فصلی متفاوت در تبیین مسئله مهدویت ایجاد کرده است. این رویکرد، پژوهشگران فاضل حوزه قم را بر آن داشته است با مطالعه دقیق‌تر مهدویت در آثار مستشرقان و ترجمه آثار ایشان، به دیدگاه آنان در این زمینه دست‌یابند و زمینه نقد افکار آنان را فراهم آوردند. کاوش آثار مهدویت، به وضوح نشان می‌دهد قبل از انقلاب، از ترجمه و نقد آثارمستشرقان در حوزه علمیه قم با رویکرد به مطالعه مهدویت اثر معتنابهی وجود ندارد. این در حالی است که پس از انقلاب مطالعه مهدویت در آثار شرق‌شناسان رونق یافته و دیدگاه آنان در این زمینه مورد مطالعه، ترجمه و تحلیل نقادانه قرار گرفته است.

وی افزود: مهدویت در نگاشته‌های مستشرقان در «دانشنامه امام مهدی»، «شرق شناسی و مهدویت»، «سیر تحول نگاه مستشرقان به مهدویت در ۱۵۰ سال اخیر»، «مهدویت و مستشرقان»، ترجمه دیدگاه مسشترقان مشهور از قبیل هانری کربن، ساشادینا، گلدزیهر و حامد الگار؛ گفت‌وگوهای علمی تخصصی مصاحبه محور و در حد همایش با شرق شناسان با موضوع مهدویت برگزار شده و مقولۀ مهدویت را در گسترۀ مفهوم بعد از انقلاب در حوزه علمیه وارد فصل جدیدی از تطور مطالعه آثار مکتوب کرده است.

مرحله چهارم: مطالعه موضوع‌شناختی مهدویت

حجت الاسلام والمسلمین معنوی گفت: پس از تبیین مسئله مهدویت بر پایه احادیث، شاهد مرحله دیگری از مطالعه در این زمینه هستیم و آن مطالعه موضوع شناختی مهدویت است. این مطالعه در حوزه علمیه قم، زیر بنای تحقیق علمی در باره مسائل گوناگون مهدویت به شمار می‌آید و در آن تلاش شده است با روش‌های جدید تحقیق، موضوعات مختلف در باره مهدویت شناسایی شوند و بستر استخراج آن‌ها فراهم گردد .

دانشنامه امام مهدی (مطالعه موضوعی مسائل اساسی)

وی یادآورشد: «دانشنامه امام مهدی» با مطالعه دانش مهدویت پس از انقلاب اسلامی تلاش کرده است دیدگا ‌ههای پژوهشی به این مسئله لحاظ و با توجه به آن ها، مهدویت در قالب جدید علمی معرفی شود. در حقیقت نگارش دانشنامه، مطالعه مهدویت را از حوزه حدیث به حوزه شر ‌قشناسی و مطالعات تطبیقی توسعه داده است؛ حتی فراتر از این مرحله، گرایش‌های علمی معطوف به مهدویت، از قبیل منجی‌گرایی را مورد مطالعه قرار داده و مطالعه بین‌رشته ای مهدویت در آن صورت گرفته است. به همین لحاظ با بازنگری تخصصی معارف مهدویت و تمرکز بر اتقان علمی مطالب به مدخل‌نگاری انبوه پرداخته نشده است. گفتنی است که هر چند قاعده آن است که در مطالعات مهدویت با رویکرد دانشنامه نگاری، فهرست‌واره ها بر اساس حروف الفبا تنظیم شوند تا با مراجعه به آن ها بتوان به صورتی روش‌مند، از اطلاعات و معارف مهدویت استفاده کرد؛ در دانشنامه امام مهدی(عج) تلاش شده است آثاری که به صورت بین رشته‌ای به تحلیل و بررسی موضوعات مهدویت پرداخته‌اند، مورد نظر قرار گیرند. لذا برخی از آثار دانشگاهی و مستشرقان نیز مورد توجه قرار گرفته‌اند. به همین دلیل «دانشنامه امام مهدی» که توسط آیت الله محمدی ری شهری و همکارانش تدوین شده فاقد مدخل نگاری در زمینه مهدویت است. در عوض دانشنامه بر پایه احادیث از چهارده بخش اصلی تشکیل شده است که هر کدام از بخش‌ها دارای فصول متعدد است. به منظور تسهیل دسترسی برای مهد ی پژوهان، گزیده دانشنامه امام مهدی(عج) در سال ۱۳۹۷ شمسی در دو جلد انتشار یافته است. همین امر موجب شده است چینش مطالب در دانشنامه امام مهدی از فهرستی جدید برخوردار باشد. در ادامه پژوهش به آن اشاره می‌گردد .

مطالعه با رویکرد موضوعات عقلی و تحلیلی( نگرش فلسفی به مهلدویت، به عنوان تفکری راهبردی در دوران غیبت)

وی گفت: مطالعه دانش مهدویت با لایه معرفتی عمیق و در عین حال روان، با رویکرد تحلیلی و عقلی به این مسئله؛ پس از انقلاب اسلامی در حوزه علمیه به صورتی متمایز از مطالعات گذشته و تا حدی عمیق‌تر صورت گرفته است. تحلیل فلسفی مسئله انتظار و وصف راهبرد شیعه برای خروج از ‌بن بست‌های اجتماعی در دیدگاه علامه محمدتقی مصباح یزدی، با تالیف «آفتاب ولایت» را می‌توان در طلیعه آثار مکتوب مهدویت با نگرش فلسفی قرار داد.

حجت الاسلام والمسلمین معنوی اظهارکرد: کتاب «امام مهدی موجود موعود» اثر آیت الله العظمی عبدالله جوادی آملی، در پی ارائه این دیدگاه و ورود پژوهش‌ها در عرصه مهدویت به این مرحله از تطور مطالعاتی این مسئله است. مطالعه دقیق آیات و روایات مهدویت، امامت را با جایگاه ویژه و به عنوان نظام فکری _تربیتی برای مدیریت جامعه مورد توجه قرار داده است. انتظار از ‌مسئله ای اعتقادی و کلامی به خط مشی معین، برای شیعه در دوران غیبت دیده شده است. در پی این مطالعه، ظهور امام مهدی(عج) بیش از آن که بر علائم ظهور متوقع باشد بر شرایط ظهور متوقع است.

وی تصریح کرد: ارائه نظریه امامت برای اداره هستی به عنوان نظریه اسلامی در مقابل تفکر غربی انسان محور از برکات مطالعه عمیق مهدویت پس از انقلاب اسلامی بوده است. با مطالعه مذکور، نگرش منفی به امامت و برداشت غلط از انتظار، ظهور و مقایسه نظام امامت با سیاست و حکمرانی جهانی که امروز غرب مدعی آن است؛ در بوته نقد قرار داده شده است.

عضو انجمن علمی مهدویت حوزه بیان کرد: توجه به براهین عقلی، نیاز فطری انسان به امامت و اثبات حجت زنده در دوران غیبت و کارکردگرایی آن برای جامعه، از امتیازات این نوع مطالعه از مهدویت در حوزه است. با توجه به سیر منظم مباحث مهدویت در این اثر ، زمینه پاسخگویی به شبهات مهدویت، برای نسل جوان فراهم شده است. همچنین در مقایسه موعود اسلام و ادیان، بر تحقق وعده الاهی برای مؤمنان و تحقق حکومت جهان‌شمول امام مهدی تأ کید شده و تفکر اومانیسم غرب، به دلیل عدم همگرایی با امامت، رو به زوال دانسته شده است.

ویکی مهدویت؛ دانشنامه جامع مجازی

وی گفت: در رویکردی دیگری به مطالعات مهدویت در دهه اخیر سده معاصر ،«ویکی»، یا همان دانشنامه جامع مجازی مهدویت، تدوین شده است. این اثر با اهتمام به مداخل الفبایی با دوازده بخش در حال تدوین است. این بخش‌ها عبارتند از: آیات مهدویت، احادیث مهدویت ،ادعیه مهدویت، اماکن مهدویت، شخصیت شناسی، علائم ظهور، کتاب شناسی مهدویت ،مدعیان دروغین، مستشرقان، معارف مهدویت، منجی در ادیان و مهدویت در اهل سنت. این اثر با بیش از صد مدخل به صورت برخط در «wikimahdaviat.ir» قابل مشاهده است.

حجت الاسلام والمسلمین معنوی افزود: امتیاز ویکی مهدویت در مقایسه با دانشنامه‌های دیگر این است که از سوی متخصصان مهدویت تدوین شده و در آن نظریه‌های علمی جدید در زمینه مهدویت مورد توجه قرار گرفته است .

مطالعه کتابشناختی

وی اظهار کرد: سیر تطور مطالعات مهدویت نشان می‌دهد پس از این که به مهدویت به عنوان مسئله‌ای دانشی نگریسته شد، آثار فراوانی با رویکرد به موضوعات مختلف مهدویت نگاشته شد. رشد فزاینده آثار مهدوی که هرکدام با در نظر گرفتن موضوعی خاص به مهدویت پرداخته‌اند. پس از انقلاب اسلامی و در نیمه قرن دوم سده اخیر به بیش از شش‌هزار کتاب رسیده است. الهی‌نژاد ،۱۴۰۱: ص ۱۸۶). این اتفاق بستر مطالعه کتابشناختی مهدویت را پدید آورده و مطالعه مستقلی در این باره را در پی داشته است. کتاب «امام مهدی در آئینه قلم کارنامه مناب مهدویت»؛ به معرفی آثار موضوعی در باره مهدویت پرداخته است. البته این کتاب در سال ۱۳۸۸ منتشر شده و بدون شک آثار مکتوب مهدویت بعد از آن در ده سال گذشته رشد قابل توجهی داشته است .

استاد مهدویت افزود: در این اثر تلاش شده است آثار مکتوب مهدوی در حوزه نشر به مخاطب با ۳۵ مدخل معرفی شود. برای آسانی شناخت منابع، موضوعات مختلف به ترتیب الفبا مرتب شده‌اند. این مداخل عبارتند از ادعیه و زیارات مهدویت، ارتباط با امام مهدی، اصحاب امام مهدی، اماکن منسوب به امام مهدی، امام حسن عسکری، انتظار فرج، پاسخ به شبهات مهدویت، توقیعات و روایات مهدویت، جامعه مهدوی، جنبه‌های سیاسی مهدویت، حکومت امام مهدی، دشمنان امام مهدی، زندگینامه امام مهدی، سیره امام مهدی، شناخت امام مهدی، طول عمر امام مهدی، ظهور امام مهدی، غربت امام مهدی، فرهنگ مهدویت، فضائل امام مهدی، فلسفه مهدویت، کرامات امام مهدی، کلیات مهدویت، گفتمان مهدویت، مادر امام مهدی، مدح و ثنای امام مهدی، مدعیان مهدویت، ملاقات با امام مهدی، موعود باوری، نظریه‌ها در باره امام مهدی، نیمه شعبان، وکالت و نیابت، منابع و متون کودکان و ضمیمه. با توجه به مداخل مذکور ۷۵۰۰ منبع مرتبط با امام مهدی و مهدویت مأخذ شناسی و موضوع بندی شده است و نیمی از آن ها دارای چکیده راهنما است.

وی گفت: تمرکز بر سابقه تالیف در موضوعات مختلف مهدویت با رویکرد مأخذشناسی به شناسایی بیش از ۷۵۰۰ منبع درباره مهدویت منجر شده است. منابع این کتاب‌شناسی‌ها، کتاب، مقاله (اعم از مقاله، نشریات و دایرةالمعارف) و مجموعه مقالات و پایان نامه‌ها را شامل می‌شود و اغلب منابع با مراجعه مستقیم، شناسایی شده و به ذکر نام یک منبع در فهرست‌ها بسنده نشده است. علاوه براین، رویداد کتاب شناخت مهدویت، از جمله اتفاقات قابل توجهی است که در دانشنامه امام مهدی مشاهده می‌شود ).

تحقیق علمی

وی یادآورشد: مطالعه مهدویت با رویکرد تحقیق علمی در سده اخیر از مجله «مکتب اسلام» شروع شده و به صورت پراکنده به موضوع مهدویت پرداخته است. این مجله سال ۱۳۳۷ شمسی با محوریت آیت‌الله مکارم شیرازی و آیت‌الله سبحانی منتشر شده است. بعد از آن، سالنامه «مکتب تشیع» در سال ۱۳۳۸ به همت آیات هاشمی رفسنجانی و باهنر شکل گرفت. در ادامه نیز مجله «مکتب جعفری» در سال ۱۳۴۰ با تلاش کتابخانه مسجد اعظم انتشار یافت. با وجود این، نشریات حوزوی قبل از انقلاب اسلامی به مهدویت اختصاص نداشتند و گاه به صورت موردی به آن می‌پرداختند اما پس از انقلاب اسلامی، تطور مطالعات مهدویت در دو دهه گذشته به مرحله ویژه‌ای از مطالعات کمّی و کیفی وارد شده است و مطالعه مهدویت در مجلات علمی با رتبه‌های علمی‌ترویجی و علمی پژوهشی را با نشر مجله «انتظار موعود» آغاز کرد .

حجت الاسلام والمسلمین معنوی افزود: در این رویکرد، مهدویت به صورت موضوع محور، مورد مطالعه و تحلیل قرار می‌گیرد و با بررسی موضوع خاص در قالب مقاله به آن پرداخته می‌شود. توجه عالمانه به مسئله و توجیه ضرورت و اهمیت این نوع از مطالعه و تمرکز بر تحلیل موضوع خاص با روشی خاص از امتیازات این نوع از مطالعه در عرصه مهدویت است. حضور پژوهشگران و استادان متبحر و توجه به موضوعات مختلم، به رونق چا و توسعه تحقیق و مطالعه در باره مهدویت منجر شده است .درحقیقت، این مطالعه، ورود علمی به مهدویت و نگرش تخصصی به این مسئله را ممکن کرده است. امروزه شمار نشریات و مجلات علمی پژوهشی وعلمی ترویجی در باره مهدویت قابل توجه

رساله‌های علمی مهدوی

وی اظهارکرد: مطالعه مهدویت در قالب رساله علمی، مرحله دیگری از مطالعه مهدویت است که از دو دهه پیش در حوزه علمیه مورد توجه قرار گرفته است. در این نوع از پژوهش، موضوعات مختلف در عرصه مهدویت به صورت توصیفی و تحلیلی در سطح سه و چهار مورد مطالعه قرار می‌گیرند. این تحقیق زیر نظر واحد مدارج علمی حوزه علمیه قم به کمک استادان راهنما و مشاور ،صورت می گیرد.

حجت الاسلام والمسلمین معنوی یادآورشد: در حقیقت، تولید علم درباره مهدویت در رساله‌های علمی صورت می‌گیرد. گردآوری اطلاعات، طبقه‌بندی آن‌ها، نظریه‌پردازی در باره مهدویت از زوایای گوناگون و نقد دیدگاه های مختلف در این زمینه؛ یکی دیگر از مراحل مهم تطور آثار مکتوب در عرصه مهدویت به شمار می‌آید که حوزه علمیه قم آن را بنیان نهاده است. این مطالعه کیفی، زمینه تدوین بسیاری از مقالات علمی و کتاب‌های تخصصی در مورد مهدویت را فراهم آورده است. با توجه به اسناد موجود در واحد مدارج علمی حوزه علمیه قم، بالغ بر ۳۵۰ رساله در سطح سه و چهار ۲ با موضوع مهدویت تا کنون تدوین شده است.

درس خارج مهدویت (رویکرد فقه الحدیثی به مهدویت در قالب گفتمان تحلیلی در زمینه احادیث، به روش مرسوم در حوزه علمیه)

وی گفت: تطور مطالعه مهدویت پس از یک قرن مطالعه مهدویت که فراز و فرودهای قابل توجهی داشته است؛ اکنون به حدی رسیده است که مهدویت را در حد درس خارج مورد مطالعه قرار داده است. از جمله محققانی که در حوزه مطالعات مهدویت تلاش گسترده‌ای داشته است، آیت الله نجم الدین طبسی است. ایشان با مطالعه عمیق روایات مهدویت و مشارکت در تدوین معجم احادیث امام مهدی، در نگرش تخصصی به مهدویت، فصل تازه‌ای از پژوهش های مهدویت را در حوزه بنیان نهاد. ایشان در مطالعات مهدویت از جمله محققان پیشگامی است که به بررسی احادیث مهدویت با رویکرد اجتهادی در موضوعات مختلف پرداخته است.

حجت الاسلام والمسلمین معنوی افزود: توجه به اسناد روایات و تحلیل محتوای آن ها در عرصه مهدویت از سوی این محقق، در باره موضوعات مختلف از جمله تلاش‌های علمی معدودی در حوزه مهدویت است که مسبوق به سابقه چندانی نبوده است. این محقق فرزانه تلاش بسیاری کرده است تا تحقیقات مهدویت را بر پایه منطق فهم حدیث دنبال کند. همچنین با اعتبار سنجی احادیث مورد مطالعه در عرصه مهدویت و بررسی دلالت آن ها، خوانشی صحیح از معارف مهدویت ارائه کند.

وی گفت: تبادل نظر و نظریه پردازی درباره مهدویت، بر مطالعه کیفی مهدویت افزوده است. پرداختن به دیدگاه‌های مختلف، ارائه نظر تکمیلی و اصلاح دیدگاه‌ها و در صورت نیاز نقد آنها، عمق مطالعه مهدویت را افزایش می‌دهد. طرح اشکال از زوایای مختلف و پاسخ به آنها و رد و قبول دیدگاه‌ها به شیوه خارج فقه و تقریرات در این زمینه به همان شیوه مفید واقع شده و تا کنون بالغ بر هفتصد جلسه برگزار شده است.

حجت الاسلام والمسلمین معنوی ادامه داد: حاصل این جلسات تحت عنوان «سلسه مباحث مهدویت» با موضوعات مختلف به چاپ رسیده است. این آثار عبارتند از «التعالیم المهدویه فی رحاب الکلمات الرضویه»، «تا ظهور»، «نشانه‌هایی از دولت موعود»، «سفیانی»، «روایات الیمانی»، «ابحاث حول المهدویه»، «الجزیرة الخضرا»، «عرض و نقد»، «چشم‌اندازی به حکومت امام مهدی(عج)»، «ادله ولادت امام زمان»، «توقیت»، «سرنوشت یهود در عصر ظهور امام زمان(عج)»، «رجعت پیامبر و اهل بیت از نظر شیعه»، «نقش علما در عصر ظهور» (بطلان ادعای مخالفت شیعه با حضرت مهدی)، «ابدال»، «اصحاب حضرت در دوران غیبت کبری» (حضرت خضر، ابدال و سی نفر ملازمان امام عصر(عج) «اصحاب حضرت در دوران غیبت صغری»، «نواب اربعه»، «اصحاب امام زمان در عصر ظهور»، «ندای آسمانی»، «جریا نهای آذربایجان قبل از ظهور» و بررسی و نقد روایات یمانی در منابع روایی شیعه و اهل سنت.