پژوهشگر فلسفه حوزه علمیه گفت: برخی معتقدند که روایات طینت ضعیف هستند و باید رد شوند از جمله سیدمرتضی این روایات را ضعیف می‌دانست؛ مدرسی طباطبایی هم این روایات را جعل از سوی غلات می‌داند و علامه مجلسی هم سکوت کرده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین علی اعلایی بنابی؛ پژوهشگر و مدرس فلسفه امروز ۱۱ خردادماه در نشست علمی «راه‌کارهای فلسفی برای حل مشکل روایات طینت»، گفت: روایات طینت در کتاب کافی کلینی در قالب هفت روایت و در محاسن برقی که قبل از کافی است و بصائر الدرجات و بحار آمده است و شیخ حر عاملی، شبر، جمال خوانساری و ... روایات را متواتر می‌دانند البته بنده احصاء کردم که تواتر به دست نمی‌آید ولی اخبار صحیح در بین این روایات وجود دارد.
وی درباره مسائل مطرح شده درباره احادیث طینت گفت: مشکل اخبار طینت چند دسته است؛ یکی تنافی با اختیار انسان زیرا مضمون روایات این است که خدا طینت انبیاء را علیینی (إِنَّ كِتَابَ الْأَبْرَارِ لَفِي عِلِّيِّينَ) و طینت مؤمن را از فاضل طینت انبیاء و طینت کفار را از طینت سجینی (كَلَّا إِنَّ كِتَابَ الْفُجَّارِ لَفِي سِجِّينٍ) و طینت ناری خلق کرده است؛ در برخی روایات از تعابیری چون؛ طینت بهشت و نور در برابر جهنم و ظلمت آمده است.
اعلائی بنابی با بیان اینکه روایات در مورد مؤمنی که سرشت پاک دارد و از او فرزند کافر به دنیا آمده است و اینکه از امتزاج طینت مؤمن و کافر این مسئله پدید می‌آید، بحث می‌کند، افزود: تنافی با روایات فطرت هم از دیگر مشکلات این روایات است زیرا بحث بر این است که خدا انسان را بر فطرت پاک آفریده؛ در برخی روایات هم انتقال اعمال حسن(نیک) کفار به مؤمنین در قیامت و برعکس انتقال گناهان مؤمنین به کفار مطرح است که باز باید توجیه و تبیین شود. بزرگان هم این مسائل را صعب مستصعب برشمرده‌اند ولی اقوالی در توجیه آنها وجود دارد.
ضعف روایات طینت در نگاه سیدمرتضی
وی ادامه داد: برخی معتقدند که روایات طینت ضعیف هستند و باید رد شوند زیرا با عدل و لطف و روایات فطرت و عقاید شیعه مخالف است، از جمله سیدمرتضی این روایات را ضعیف می‌دانست؛ مدرسی طباطبایی هم کتابی به نام «مکتب در فرایند تکامل» نوشته و آورده است که این روایات را غلات جعل کرده‌اند تا ائمه(ع) را هم‌سنخ دیگران ندانند. علامه مجلسی هم سکوت کرده و می‌گوید از روی تعبد باید پذیرفت و تفسیر آن بر عهده اهل بیت(ع) است.
این پژوهشگر با بیان اینکه برخی ماند مرحوم شبر گفته است اینها از روی تقیه صادر شده‌اند، زیرا موافق رویکرد جبرگرایی بر جامعه آن روز بوده است، افزود: این روایات چون از زمان امام سجاد(ع) تا امام صادق(ع) بیان شده بنابراین تقیه قابل پذیرش نیست همچنین در روایات تعبیر «شیعتنا» آورده شده است مانند؛ شیعتنا خلقوا من فاضل طینتنا، و در برابر شیعتنا از کلمه «عدونا» به عنوان مخالفان اهل بیت(ع) نام برده شده است.
وی با بیان اینکه دیدگاه دیگر آن را پذیرفته و تاویل می‌کنند، افزود: معمول افرادی مانند ملاصالح مازندرانی و سیدعبدالله شبر از این راه وارد شدند که مراد از آن، علم الهی از ازل بر سرنوشت افراد است لذا خدا چون می‌داند فلان فرد اهل سعادت است طینت او را هم پاک می‌آفریند و برعکس.
اعلایی بنابی با رد این نظر، اظهار کرد: این توجیه هم با روایات فطرت سازگار نیست زیرا در آن روایات داریم که همه انسان‌ها بر فطرت توحیدی آفریده شده‌اند و تمییزی بین آنان وجود ندارد.
ارتباط طینت و سعادت انسان از منظر علامه طباطبایی
استاد حوزه علمیه بیان کرد: علامه طباطبایی در جلد هشتم المیزان چند صفحه در مورد طینت بحث کرده و رای نهایی او این است که طینت با سعادت و شقاوت ارتباط مستقیم دارد ولی زمینه و معد است نه اینکه همه علت برای سعادت و شقاوت باشد و این عمل انسان است که سرنوشت او را رقم می‌زند. در روان‌شناسی هم این بحث مطرح است که محیط تاثیر زیادتر از ژنتیک بر تربیت دارد یا خیر؟
وی با اشاره به نظر آیت‌الله جوادی آملی، گفت: ایشان معتقد است که خدای ازل و ابد یکی است و علم او در ازل و ابد تفاوتی نمیکند، بنابراین انسان با اراده خودش ناپاک شده و به سجین می‌رسد و برعکس؛ از ابتدا فرد بر طینت شقاوت و جهنم خلق نمی‌شود ولی فرد جهنمی سجین بالقوه و فرد بهشتی جنت بالقوه است و وقتی به مرحله نهایی رسیدند بالفعل خواهند شد و کشف می‌شود که این فرد از ابتدا طینت جهنمی را در خود پدید آورده و رشد داده است.
تعریف طینت از نگاه امام خمینی(ره)
اعلایی بنابی ادامه داد: امام خمینی(ره) هم در تقریرات فلسفه فرمایشی دارد که فرمایش استاد جوادی آملی بر آن منطبق است یعنی اتصال طینت از ازل تا ابد؛ امام(ره)، طینت را وقوع وجودات در امتداد مد الظل در کلام خدای تعالی (أَلَمْ تَرَ إِلَىٰ رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَلَوْ شَاءَ لَجَعَلَهُ سَاكِنًا ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَيْهِ دَلِيلًا) تعریف می‌کند که مد الظل هم از قوس نزول شروع می‌شود تا به قوس صعود برسد.
پژوهشگر و مدرس حوزه علمیه با اشاره به بحث انتقال اعمال کفار به بهشتیان در قیامت و انتقال گناه مؤمنان به کفار به عنوان مشکل بزرگ در روایات طینت، تصریح کرد: این روایات چگونه به خصوص با آیاتی که مسئولیت اعمال هر انسانی را بر دوش خود او می‌گذارد مانند «وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ» سازگار است؛ آیت‌الله جوادی آملی در باره این موضوع می‌گوید: آیات حق قطع ارتباط عمل با عامل را می‌رساند یعنی وقتی فرمود:وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّىٰ إِذَا جَاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئًا وَوَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ ۗ وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ؛ و کافران اعمالشان مانند سرابی در بیابانی مسطّح و صاف است که تشنه، آن را [از دور] آب می پندارد، تا وقتی که به آن رسد آن را چیزی نیابد، و خدا را نزد اعمالش می یابد که حسابش را کامل و تمام می‌دهد، و خدا حسابرسی سریع است. یا آیه؛ أُولَٰئِكَ الَّذِينَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِينَ؛ آنان کسانی اند که اعمالشان در دنیا و آخرت تباه و بی اثر شده، و برای آنان هیچ یاوری نخواهد.
وی افزود: یعنی فرد اعمالی در دنیا انجام داده است ولی وقتی به آخرت رفت عملش را پیدا نمیکند و نمی‌یابد؛ آیهوَلَيَحْمِلُنَّ أَثْقَالَهُمْ وَأَثْقَالًا مَعَ أَثْقَالِهِمْ ۖ وَلَيُسْأَلُنَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَمَّا كَانُوا يَفْتَرُونَ؛ و مسلماً بارهای[گناهان] خود را با بارهای دیگری [از گناهان کسانی که گمراهشان کردند] همراه با بارهای خود حمل خواهند کرد، و روز قیامت از آنچه [به خدا و پیامبر و قرآن] افترا می‌بستند، حتماً بازپرسی خواهند شد، آیه نشان می‌دهد کفار یک اعمال ثقیل از خودشان دارند ولی در ادامه فرموده است مع اثقالهم یعنی اعمالی که برای خود آنان نیست ولی در نامه عملشان وجود دارد که البته می‌تواند عمل تابعین و پیروان آنان باشد.
استاد حوزه علمیه بیان کرد: باز این سؤال مطرح است که این فرد فقط بسترسازی برای گناه دیگران کرده است و نباید جزای همه اعمال تابعین را به حساب او بنویسند پس باید توجیه مناسبی ارائه شود.
توجیه چرایی انتقال اعمال نیک کافران به مؤمنان
اعلائی بنابی افزود: همچنین آیه داریم که خداوند شرک را نمی‌بخشد ولی هر چیزی غیر از آن را برای هر کسی که بخواهد می‌بخشد، یعنی خدا شرک را هم با توبه می‌بخشد ولی یکسری مغفرت‌ها بدون توبه است. در توجیه بحث بالا آیت‌الله جوادی آملی معتقد است که چون اعمال بد مناسب طینت مؤمن نیست در قیامت از او جدا می‌شود و چون مناسب طینت کفار است جذب آنان می‌شود.
وی ادامه داد: ایشان در توجیه آیه و لا تزر وازره برای انسان مؤمن است نه کافر؛ مؤمن وزر دیگری را بر دوش نمی‌گیرد ولی کافر چرا. آیه؛فَأُولَٰئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ ۗ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا؛ مگر آنان که توبه کنند و ایمان آورند و کار شایسته انجام دهند، که خدا بدی‌هایشان را به خوبی‌ها تبدیل می‌کند؛ و خدا بسیار آمرزنده و مهربان است. یعنی خدا حسنات کفار را در قیامت با سیئات مؤمنین جابجا می‌کند.
