استاد دانشگاه حضرت معصومه(س) گفت: ابان بن تغلب در علوم مختلف اسلامی متضلع و صاحبنظر بوده است؛ علوم قرآن، حدیث، لغت و حتی برخی روایات دال بر این است که در کلام هم متبحر بوده است؛ یکی هم در دانش قرائات که در این زمینه معروف است و به گفته نجاشی قرائت ایشان مشهور بوده است.
اخیرا کتاب «مسند ابان بن تغلب»؛ صحابی خاص سه امام بزرگوار؛ امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) از سوی دو تن از استادان حوزه و دانشگاه، حجج اسلام محمدجعفر طبسی و محمدعلی مروجی طبسی به چاپ رسیده است.
خبرنگار ایکنا به این مناسبت با این دو شخصیت حوزوی و دانشگاهی گفت‌وگو کرده است که بخش نخست آن منتشر شده بود؛ اکنون بخش دوم در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی مروجی طبسی؛ استاد دانشگاه حضرت معصومه(س) را مطالعه می‌کنید:
ابتدائا در مورد جایگاه علمی ابان بن تغلب توضیحاتی مطرح فرمایید؟
ابان بن تغلب در طبقه تابعین قرار دارند که وجود مقدس پیامبر(ص) را درک نکردند اما اصحاب آن حضرت(ص) را ملاقات کردند. شیعه و سنی همگی بر وثاقت و جایگاه علمی ایشان اتفاق نظر دارند؛ ایشان از معدود شخصیت‌های جامع علمی است که حق بزرگی بر گویندگان و دوستداران علوم اسلامی و دانشجویان و محققان دارد. ابان از کسانی است که امام باقر(ع) تصریح فرمودند که ای ابان در مسجد مدینه بنشین و فتوا بده زیرا من دوست دارم در میان شیعه من، امثال تو دیده شوند. ابان بن تغلب سه امام یعنی امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) را درک کرده‌اند.
چه شد که حضرت عالی به تدوین پروژه مسند ابان پیوستید؟
در راستای فرمایش امام باقر(ع) که دوست داشتند این شاگرد برجسته ایشان دیده شود بنده در کنار استاد فرزانه آیت‌الله شیخ محمدجعفر طبسی، این طرح را که از چند سال قبل پی‌ریزی شده بود پیگیری کردیم و نوسازی کار در ساختار و محتوا انجام شد و آن را پیش بردیم. ثمره عمل به این فرمایش امام باقر(ع) جمع‌آوری احادیث ابان بن تغلب، این تابعی ارزشمند بوده است؛ ما با جست‌وجو در منابع شیعه و اهل سنت حدود ۴۷۰ روایت را جمع‌آوری کردیم و نام مسند ابان بن تغلب بر آن گذاشته شد.
چه ابداعاتی در تالیف این اثر وجود دارد؟ فصول این اثر چیست؟
اینکه همه روایات ابان بن تغلب استقصاء و تنظیم و دسته‌بندی شود کار بدیعی است؛ کتاب در چند فصل ساماندهی شد؛ در فصل اول احادیث اعتقادی ابان بن تغلب وجود دارد که شامل ۲۳۱ روایت می‌شود؛ البته اگر اسناد مختلف را لحاظ نکنیم ۲۱۱ روایت خواهد شد. فصل دیگر روایات فقهی است که با لحاظ اسناد متعدد، ۱۷۵ روایت خواهد شد؛ در ادامه احادیث تفسیری ابان را بر اساس منابع شیعه و سنی داریم که ۶۶ روایت را شامل می‌شود و اگر اسناد مختلف را در نظر نگیریم شامل ۶۵ روایت خواهد شد.
روایات تفسیری ابان بن تغلب در ۲۹ سوره از سوره‌های قرآن و در ذیل ۸۵ آیه وارد شده است؛ اما احادیث تفسیری که از منابع سنی جمع‌آوری شده است ۷۵ حدیث است که بدون در نظر گرفتن اسناد متعدد به ۴۵ روایت می‌رسد. این روایات در ذیل ۲۹ سوره قرآن و ۴۰ آیه از آیات قرآن کریم وارد شده است.
بخش دیگر «مسند ابان بن تغلب» به آراء تفسیری ابان اختصاص دارد که غیر از احادیث تفسیری معصومین(ع) است که ایشان نقل کرده است. آراء تفسیری ابان در حقیقت دیدگاه‌های تفسیر این تابعی بزرگوار است که شامل ۱۱ مورد در هشت سوره و ۱۱ آیه است؛ بخش خاصی از کتاب هم مرتبط با قرائات ابان بن تغلب است؛ ابان در علوم مختلف اسلامی متضلع و صاحبنظر بوده است؛ علوم قرآن، حدیث، لغت و حتی برخی روایات دال بر این است که در کلام هم متبحر بوده است و یکی هم در دانش قرائات که در این زمینه معروف است و به گفته نجاشی قرائت ایشان مشهور بوده است.
یکی از ویژگی‌های علمی ابان تسلط بر قرائات مختلف است، در این باره توضیح فرمایید؟
توانایی‌هایی ابان بن تغلب در دانش قرائت مورد تصدیق و تایید علمای بزرگ شیعه و سنّی است که ما در این کتاب جمع‌آوری کردیم؛ این قرائات در ۵۱ سوره قرآن و ۱۱۷ آیه از آیات کریمه قرآن نقل شده است و به دست ما رسیده است و البته باید بیش از این تعداد باشد ولی ما به این تعداد رسیدیم؛ بیش از ۴۴ درصد از سوره‌های قرآن قرائت ابان در آن وارد شده است. نکته جالب‌تر اینکه در بین قرائاتی که ما از ابان در منابع شیعه و سنی داریم ۵۳ مورد قرائاتی است که ایشان از عاصم نقل کرده است.
الان قرائت رایج و مشهور حفص از عاصم است ولی ما قرائت دیگری از عاصم به نام قرائت ابان از عاصم داریم که هفت مورد مشترک بین ابان و حفص وجود دارد و در چهل و شش مورد اختلاف بین این دو وجود دارد که ان شاءالله در یادداشت جداگانه به محافل علمی عرضه خواهم کرد.
نکته مهم درباره قرائات ابان بن تغلب این است که بخشی از اختلاف قرائات مربوط به اعراب کلمه (مانند: خالصةً، خالصةٌ) و برخی مرتبط با اختلاف در ضبط کلمه (مانند: یرونهم، ترونهم) و نظائر آن است؛ بخشی از قرائات ابان از عاصم تاثیر تفسیری دارد و معنا را تغییر می‌دهد. در برخی از این موارد، مرحوم طبرسی در مجمع‌البیان از قرائت اهل بیت(ع) مؤیّد آورده است. مثلا در آیه ۲۵ سوره انفال در کلمه «لا تصیبنّ»، ابان بن تغلب به نقل از عاصم، «لتصیبنّ» قرائت کرده است. طبرسی در مجمع تصریح کرده است که امیرمؤمنان(ع)، زیدبن ثابت و امام صادق(ع) هم این گونه قرائت کرده‌اند.
به هر حال سیره مفسّران ما این بوده است که در تفسیر به اختلاف قرائات توجه داشتند و بر مبنای قرائات مختلف از یک کلمه، تفسیرشان را ارائه می‌کردند. از جمله مرحوم طبرسی در تفسیر گرانسنگش مجمع البیان طبق قرائات مختلف مانند دو قرائت «لتصیبنّ» و «لا تصیبنّ»، تفسیر کرده است. لذا به نظر می‌رسد لازم است مفسران در تفسیر آیات قرآن، اختلاف قرائات را عموما و قرائات نقل شده از طریق ابان بن تغلب را خصوصا، مورد توجه قرار دهند.
در بخش آراء تفسیری ایشان توضیح متفاوتی نسبت به روایات دارند یا تفصیلی‌تر است؟
ما آراء تفسیری را که دیدگاه خود ابان است و کلا ۱۱ مورد است از روایات تفسیری جدا کردیم؛ یکی از آثاری که برای ابان در تراجم شمرده‌اند غریب القرآن است و یکی از پژوهشگران آن را به عنوان میراث تفسیری ابان منتشر کرده است. آنچه به دست ما رسیده است دیدگاه‌های تفسیری اندکی است که ۱۱ مورد می‌شود.
در زمینه قرائت ابان، بخشی از قرائاتی که به ما رسیده است به شخص ایشان منتهی می‌شود؛ مثلا ابان در «اهبطوا مصرا» گفته است مصر غیرمنصرف است و تنوین به آن ندهید. ایشان نه از استادش نقل کرده است نه از معصوم(ع). قرائاتی که فقط به خود ابان بن تغلب می‌رسد، ۲۹ مورد است.
اما در مورد روایات تفسیری ابان بن تغلب، باید تأکید کنم که از جهت محتوا نیازمند تتبع و تحقیق است؛ در کتاب «مسند ابان بن تغلب» روایات تفسیری وی به دو بخش روایات در مصادر شیعی و روایات در مصادر اهل سنت تقسیم شده است. با مقایسه محتوای این دو بخش از روایات تفسیری، وجوه افتراق و اشتراکی را می‌یابیم. به عنوان مثال بخشی از احادیث تفسیری ابان بن تغلب در باب فضائل اهل بیت(ع) و بخشی هم مرتبط با موضوعات دیگر است. کسانی که در زمینه مطالعات تقریبی یا تفسیر تطبیقی پژوهش می‌کنند، خوب است حتما روایات تفسیری ابان بن تغلب را در موضوع مناقب اهل‌بیت(ع) مورد توجّه قرار دهند.
برای مثال خداوند در سوره مبارکه آل عمران، آیه ۱۰۳ فرموده است: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَميعاً وَ لا تَفَرَّقُوا ...» در احادیث تفسیری ابان بن تغلب هم در مصادر شیعی و هم در مصادر سنّی، حبل الهی به امیرمؤمنان(ع) و اهل بیت(ع) تفسیر شده است.
مثال دیگر روایاتی است که در مصادر شیعه و سنّی، به نقل از ابان بن تغلب در ذیل آیات شریفه «وَ آتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ ...» (إسراء: ۲۶) و «فَآتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ...» (روم: ۳۸) بر موضوع اعطای فدک از ناحیه رسول‌خدا (ص) به حضرت فاطمه (س) اشاره کرده است. یا در سوره مبارکه نور آیه ۳۶ «في بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فيهَا اسْمُهُ...» که به خانه امیرمؤمنان(ع) و حضرت زهرا(س) تفسیر شده و مضمونش آن است که از رسول‌خدا(ص) درباره این «بیوت» سؤال کردند آن حضرت(ص) فرمودند: خانه انبیاء است. ابوبکر پرسید آیا شامل خانه علی(ع) و حضرت زهرا(س) هم می‌شود؟ پیامبر(ص) فرمودند: «من افضلها»؛ از بهترین خانه‌ها، خانه علی(ع) و فاطمه(س) است.
یکی از نکات خیره‌کننده در این کتاب آن است که در روایات متعدد دیدیم وقتی ابان، روایتی را از ائمه(ع) بیان می‌کند آن را به پیامبر(ص) می‌رساند و این نشان می‌دهد که این شخصیت بزرگوار تابعی نقش بسیار مهمی در انتقال احادیث پیامبر به جامعه اسلامی داشته است.
اما از روایات اختصاصی اهل سنت هم مصادیقی ذکر می‌کنم؛ مثلا در ذیل آیه تطهیر «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا» روایات معتبری داریم که مراد از اهل بیت(ع) پنج تن یعنی امیرمؤمنان(ع)، حضرت زهرا(س)، امام حسین و امام حسین(ع) و پیامبر گرامی اسلام هستند. این روایت که نام ابان در سند آن است فقط از اهل سنت نقل شده است وگرنه از طرق دیگر فراوان نقل داریم.
همچنین در ذیل آیه ولایت «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ» هم روایت ابان را فقط از طریق ابان بن تغلب می‌بینیم همچنین در ذیل آیه لکل قوم هاد و خیرالبریه که روایات مصادیق آن را حضرت علی(ع) می‌دانند.
وظیفه امروز ما در قبال چنین شخصیت‌هایی چیست؟
ابان بن تغلب از ناحیه امام باقر(ع) و امام صادق(ع) مورد تجلیل فراوانی قرار گرفته‌اند لذا بر گردن حوزه‌های علمیه حق بزرگی دارند و کاری که ما می‌توانیم انجام دهیم این است که با انتشار مسند ابان بن تغلب در حوزه و محیط‌های دانشگاهی به تجلیل از این تابعی ارزشمند بپردازیم و با شخصیت والای علمی ابان آشنا شویم همچنین تلاش کننیم ابان بن تغلب را به جهان اسلام معرفی کنیم و خداوند توفیق بدهد تا عملکرد ما هم مانند ابان مرضی رضای ائمه(ع) قرار بگیرد.
