کتاب "الهیات سلبی در مدارس کلامی امامیه" تالیف دکتر سیدمسیح شاهچراغ، از آثار پژوهشگاه قرآن و حدیث منتشر شد.
اندیشه الهیات سلبی در مدارس کلامی امامیه ریشه در آموزه های مدرسه اهل بیت علیهم السلام دارد. طرح اعتدالی این آموزه و رد رویکردهای افراطی آن در این مدرسه، سبب اعتقاد متکلمان امامیه به این نظریه شده است. اصل توحید، عدم تعقل صفات ذاتی خداوند، اشتراک لفظی وجود و نظریه نفی صفت از مهمترین مبانی این الهیات محسوب می شود.
کتاب حاضر به عنوان نخستین اثر مستقل دربارۀ الهیات سلبی در کلام امامیه تالیف شده است که اندیشه الهیات سلبی در مدرسه کلامی امامیه و عواملی که سبب این اعتقاد شده مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است.
در این کتاب، گرایش متکلمان امامیه از ابتدای تاریخ تشیع، در مسئلۀ معناشناسی صفات الهی بررسی شده و به این سؤال پاسخ می‌دهد که میزان اقبال متکلمان امامیه به نظریۀ الهیات سلبی تا چه اندازه بوده و این اندیشه در مدارس کلامی امامیه، چه تطوراتی را پشت سر گذاشته است؟
این تحقیق از نخستین پژوهش‌هایی است که جایگاه الهیات سلبی را در اندیشۀ امامیه بررسی کرده است و البته این موضوع نیازمند تحقیق بیشتر و بررسی زوایای مخفی این اندیشه در تفکر متکلمان امامیه در دوران‌های مختلف است.
نویسنده در این اثر با دقت دیدگاه‌های متکلمان امامیه را مدرسه به مدرسه و در یک سیر تاریخی بررسی و دیدگاه‌ها و ادلۀ آنان را با توجه به مبانی و اصولشان بیان و تحلیل کرده است. حاصل مطالعۀ این اثر، آن است که اولاً، الهیات سلبی نظریۀ شایعی در بین متکلمان امامیه بوده است و ثانیاً، سیر تکاملی اندیشه‌های متکلمان امامی و چگونگی تطور و تبیین آنها در خصوص نوع تفسیر و ادله‌ای که برای الهیات سلبی ارائه کرده‌اند، ترسیم می‌شود.
کتاب حاضر دارای هفت گفتار است که در گفتار مربوط به مدرسۀ کلامی کوفه، با روایات اهل بیت علیهم السلام و آرای شاگردان آن بزرگواران مواجه هستیم. ازاین‌رو ابتدا گزارشی از دیدگاه شاگردان اهل بیت علیهم السلام با استناد به کتب ملل و نحل و کتب رجالی ارائه می‌شود. در ادامه، روایات اهل بیت علیهم السلام در این زمینه - که مهمترین منبع در کشف آرای متکلمان این مدرسه است - بررسی می‌شود. تکیۀ اصلی در بررسی این روایات، بر یافتن مؤلفه‌های نظریۀ الهیات سلبی در کلام معصومین علیهم السلام است.
در گفتار مربوط به مدرسۀ کلامی قم، الهیات سلبی و تطور صورت‌پذیرفته در آن بررسی خواهد شد. مهمترین شخصیت‌های کلامی این مدرسه کلینی و شیخ صدوق هستند که دیدگاه آنها در این مدرسه به صورت ویژه تبیین خواهد شد.
در گفتار مربوط به مدرسۀ کلامی بغداد، این نظریه در مدرسۀ کلامی بغداد و ری واکاوی شده است. ازآنجاکه بنابر نظر محققان، مدرسۀ ری ادامۀ مدرسۀ کلامی بغداد است، ازاین‌رو بررسی این دو مدرسه در یک گفتار صورت می‌پذیرد. در این مدرسه متکلمان برجسته‌ای مانند شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی و متکلمانی از خاندان نوبختی حضور دارند که دیدگاه هریک از آنها پیرامون نظریۀ الهیات سلبی بررسی صورت گرفت. تطور صورت‌پذیرفته در این مدارس نسبت به دو مدرسۀ قبلی نیز در پایان این گفتار مطرح شده است.
در گفتار مربوط به مدرسۀ کلامی حله، آرای متکلمان شهیری مانند خواجه نصیرالدین طوسی، محقق حلی، علامه حلی، ابن‌میثم بحرانی و فاضل مقداد بررسی گردید. تطور و تغییرهای صورت‌پذیرفته در رابطه با مؤلفه‌های دخیل در گرایش به رویکرد الهیات سلبی در این مدرسه نسبت به مدارس قبلی نیز در پایان این گفتار مطرح شده است.
در گفتار مربوط به مدرسۀ اصفهان با سه جریان فکری فلسفی، کلامی و حدیثی مواجه هستیم. هرچند عنوان کتاب بیانگر این مطلب است که پژوهش حاضر، ناظر به بررسی دیدگاه متکلمان امامیه است، ازآنجا که در مدرسۀ اصفهان جریان مهم صدرالمتألهین و شاگردان او حضور دارند و نمی‌توان از دیدگاه آنها - که اثرگذاری بسیاری در آیندۀ مباحث معناشناختی صفات الهی داشته است - به سادگی عبور کرد؛ به همین خاطر در این مدرسه آرای ملاصدرا و شاگردان برجستۀ او، فیض کاشانی و فیاض لاهیجی، بررسی شده است. در جریان کلامی اصفهان متکلمان برجسته‌ای مانند ملارجبعلی تبریزی و قاضی سعید قمی حضور دارند که دیدگاه آنها نیز به صورت مشروح واکاوی گردید. همچنین آرای علامه مجلسی نیز به عنوان نمایندۀ جریان حدیثی اصفهان، مورد توجه و دقت قرار گرفت. در پایان این گفتار، تطور و تغییرهای صورت‌پذیرفته نسبت به نظریۀ الهیات سلبی در قیاس با مدارس کلامی گذشته مطرح شد. مدرسۀ قم معاصر که شامل نوصدراییان است را می‌توان استمرار مدرسۀ فلسفی اصفهان دانست. باتوجه به مطرح‌شدن آرای ملاصدرا، این مدرسه در مدرسه اصفهان ادغام شده است.
در گفتار مربوط به مدرسۀ کلامی خراسان، آرای متکلمان برجسته‌ای مانند میرزا مهدی اصفهانی، شیخ مجتبی قزوینی، آیت الله مروارید و آیت الله ملکی میانجی مطرح گردیده و در پایان این گفتار به تطور صورت‌پذیرفته در این مدرسه نسبت به مدارس کلامی پیش از آن، توجه شده است.
در گفتار پایانی، مبانی متکلمان امامیه در گرایش به اندیشۀ الهیات سلبی در معنای صفات ذاتی خداوند مطرح و بررسی شده است.
با توجه به این رویکرد، پژوهش حاضر در هفت گفتار سامان یافته است که به قرار ذیل می باشد:
گفتار اول: الهیات سلبی در مدرسه کلامی کوفه
گفتار دوم: الهیات سلبی در مدرسه کلامی قم
گفتار سوم: الهیات سلبی در مدرسه کلامی بغداد
گفتار چهارم: الهیات سلبی در مدرسه کلامی حله
گفتار پنجم: الهیات سلبی در مدرسه کلامی اصفهان
گفتار ششم: الهیات سلبی در مدرسه کلامی خراسان
گفتار هفتم: مبانی الهیات سلبی
کتاب "الهیات سلبی در مدارس کلامی امامیه" تألیف دکتر سیدمسیح شاهچراغ و با مقدمه حجت الاسلام و المسلمین دکتر رضا برنجکار، به زبان فارسی در قطع رقعی و در ۲۸۶ صفحه به نگارش درآمده است و در سال ۱۴۰۴ با همکاری انتشارات دارالحدیث منتشر شده است.
