شیخ مفید یکی از بزرگ‌ترین علما و فقیهان تاریخ اسلام است که در قرن پنجم هجری در بغداد به‌دنیا آمد و به عنوان یکی از بنیان‌گذاران مکتب فقهی شیعه شناخته می‌شود. او نه تنها در زمینه فقه و اصول فقه، بلکه در حوزه‌های فلسفه، کلام و حدیث نیز آثار ارزنده‌ای از خود به جا گذاشت. تلاش‌های علمی و فرهنگی شیخ مفید موجب شد که شیعه دوازده‌ امامی جایگاه علمی و فقهی خود را در جهان اسلام به‌طور برجسته‌ای تثبیت کند.

شیخ مفید در طول عمر علمی خود به تألیف آثار فراوانی در حوزه‌های مختلف دینی پرداخته است. از مهم‌ترین آثار او در زمینه فقه و کلام می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

الافصاح: این کتاب یکی از مهم‌ترین آثار کلامی شیخ مفید است که در آن به دفاع از اصول مذهب شیعه و پاسخ به نقدهای مخالفان پرداخته است. المقنعه: یکی از کتاب‌های فقهی مشهور اوست که در آن شیوه‌های فقهی خود را بیان کرده و به تبیین مسائل فقهی پرداخته است. اوایل المقالات: این کتاب نیز یکی از آثار برجسته کلامی شیخ مفید است که در آن به تحلیل و بررسی آراء مختلف کلامی پرداخته است.

شیخ مفید در آثار خود، به تحلیل دقیق مباحث کلامی و فقهی پرداخته و همواره در پی ایجاد زمینه‌هایی برای همگرایی و تعاملات منطقی در میان مسلمانان بوده است. این ویژگی‌های علمی و فقهی او، به‌ویژه در دوران زندگی‌اش، موجب شد تا شیخ مفید نه تنها به عنوان یک عالم بزرگ در عرصه علوم دینی شناخته شود، بلکه به عنوان یک شخصیت فرهنگی و اجتماعی تأثیرگذار نیز مطرح گردد.

او در حوزه‌های فکری و دینی نقش مهمی در شکل‌دهی هویت مستقل شیعه ایفا کرد. از این رو، بسیاری از مسائل دینی و فقهی که امروز در جهان اسلام مطرح است، تحت تأثیر اندیشه‌های شیخ مفید قرار دارد. علاوه بر این، او در پاسخ به چالش‌های اجتماعی زمان خود، نظراتی نو و جامع ارائه کرد که بسیاری از مسائل دینی را از حالت خشک و غیرقابل‌انعطاف خارج کرده و به شیوه‌ای منطقی و عقلانی پرداخته است.

افکار و آثار شیخ مفید همچنان تأثیرگذار و مهم است. بسیاری از علمای بزرگ شیعه، از جمله علامه حلی، شیخ طوسی و حتی علمای معاصر، از آثار و اندیشه‌های او بهره برده‌اند. نقش او در انتقال علوم اسلامی به نسل‌های بعدی بی‌بدیل است و منابع فقهی و کلامی او هنوز در محافل علمی و دانشگاهی جهان اسلام تدریس می‌شود.

بزرگداشت این شخصیت بزرگ، فرصتی است برای بازخوانی افکار و اندیشه‌های او که همچنان در دنیای معاصر، منبع الهام بسیاری از اندیشمندان و فقیهان به شمار می‌آید. ۹ آذرماه نه تنها یادآوری یک شخصیت برجسته تاریخ اسلام است، بلکه فرصتی است برای بازخوانی اندیشه‌های علمی و فقهی او که همچنان در دنیای معاصر راهگشا و الهام‌بخش بسیاری از مسلمانان و جویندگان حقیقت باقی‌مانده است.

به همین مناسبت، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا بیگی خمینی، محقق و پژوهشگر حوزه یادداشتی پیرامون شخصیت شیخ مفید در اختیار ایکنا قرار داده است که در ادامه با هم می‌خوانیم.

تاريخ ولادت مفيد و جريان آمدن او به بغداد در كودكى

شیخ مفید در یازدهم ذی‌القعده سال ۳۳۶ ـ و بنا بر نقلی دیگر ۳۳۸ ـ هجری قمری، در قریه «سویقه ابن بصری» از توابع «عکبرا» چشم به جهان گشود؛ منطقه‌ای که در ده فرسنگی شمال بغداد، در نزدیکی شهر «دجیل»، واقع بوده است.
در آن روزگار، بغداد به مرکز بی‌بدیل علم و اندیشه بدل شده بود؛ شهری که از اقصا‌ء نقاط عالم اسلامی، دانشوران و طالبان معرفت را به خود جذب می‌کرد و حلقه‌های درس بزرگان در آن رونقی شگفت داشت. شیخ مفید نیز پس از گذراندن مراحل مقدماتی دانش، راهی بغداد شد و در محضر استادان نامدار آن عصر زانوی ادب بر زمین زد؛ بزرگانی که هر یک در دانشی خاص مرجعیت داشتند و شیخ مفید از هر یک به گونه‌ای بهره برد و سرمایه علمی خویش را ژرف‌تر ساخت.

نسب و كنيه و لقب مفيد

نجاشی، دانشمند برجسته علم رجال و از شاگردان برجسته شیخ مفید، در آثار خود نسب شیخ مفید را با دقت یاد کرده و آن را تا یَعْرب بن قَحطان می‌رساند: «محمد بن محمد بن النعمان، فرزند عبدالسلام بن جابر بن النعمان بن سعید بن جبیر بن وهیب بن هلال بن أوس بن سعید بن سنان بن عبدالدار بن الریان بن قطر بن زیاد بن الحارث بن مالک بن ربیعة بن کعب بن الحارث بن کعب بن علة بن خُلد بن مالک بن أدد بن زید بن یشجب بن عریب بن زید بن کهلان بن سبأ بن یشجب بن یَعرب بن قَحطان»[رجال النجاشي/٣٩٩]

استادان و شاگردان شیخ مفید

شیخ مفید، از اعاظم متکلمان و فقهای شیعه، نه تنها یک نظریه‌پرداز برجسته، بلکه حلقه‌ای استوار در جریان علمی امامیه است که پیوستگی آن تا قرن‌ها بعد در حوزه‌های فقه و کلام مشاهده می‌شود.

مقام والای علمی او، چنانکه در پیام مقام معظّم رهبری به کنگره جهانی هزاره شیخ مفید آمده است، نشان‌دهنده توانمندی بی‌نظیر وی در ایجاد تعادل میان عقل و نقل و تثبیت هویت مستقل مکتب اهل بیت(علیهم‌السلام) است.

شیخ مفید با آفرینش قالب علمی دقیق برای فقه شیعه و تأسیس روش‌های منطقی و نقادانه در کلام، توانست نه تنها میراث علمی معاصر خود، بلکه مسیر پژوهش‌های آینده را نیز روشن سازد.

مقام معظم رهبری در وصف ایشان فرمودند: «شیخ مفید در سلسله علمای امامیه، فقط یک متکلم و فقیه سرآمد و برجسته نیست، بلکه فراتر از این، وی مؤسس و سرحلقه جریان علمیِ رو به تکاملی است که در دو رشته کلام و فقه، تا امروز در حوزه های علمی شیعه امتداد یافته است و با وجود بر کنار نماندن از تأثرات تاریخی و جغرافیایی و مکتبی، ویژگی های اصلی و خطوط سیاسی آن همچنان پابرجا مانده است. شیخ مفید نقش مؤثر و تعیین کننده ای در تثبیت هویت مستقل مکتب اهل بیت علیهم السلام ، بنیان‌ گذاری شکل و قالب علمی صحیح برای فقه شیعه، آفرینش شیوه جمع منطقی میان عقل و نقل در فقه و کلام داشت»(پیام مقام معظّم رهبری به کنگره‌ی جهانی هزاره‌ی شیخ مفید)

مقام علمى و شخصيت شیخ مفيد از منظر شيخ طوسی و نجاشی

شیخ مفید از بزرگ‌ترین چهره‌های علمی شیعه و از مفاخر برجسته جهان اسلام به‌شمار می‌آید؛ شخصیتى که ویژگی‌های علمی، فکری و اخلاقی او، وی را در میان عالمان عصر خویش به چهره‌ای ممتاز و کم‌نظیر بدل ساخته است.

شیخ طوسی محدث بزرگ و فقیه سترگ امامیه و از ممتازترین شاگردان شیخ مفید، در کتاب فهرست هنگامی که به نام استاد خویش می‌رسد، با تعابیری کم‌نظیر، عظمت علمی و منزلت فکری او را بیان می دارد: «من جلّة متكلّمي الإمامية، إنتهت رئاسة الإمامية في وقته إليه في العلم، و كان مقدّما في صناعة الكلام، و كان فقيها متقدّما فيه، حسن الخاطر، دقيق الفطنة، حاضر الجواب. و له قريب من مائتي مصنّف كبار و صغار، و فهرست كتبه معروف؛ او از بزرگان متکلّمان امامیه بود؛ و ریاست علمی شیعه در روزگارش به او منتهی می‌شد. در دانش کلام، مقدّم و پیشگام بود، و در فقه نیز جایگاهی والا داشت. برخورداری از ذهنی نیرومند، هوشی تیز، و توانایی در پاسخ‌گویی فوری، از ویژگی‌های او بود. نزدیک به دویست تألیف، بزرگ و کوچک، از او بر جای مانده است و فهرست آثارش شناخته و مشهور است.»[فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنّفين و أصحاب الأصول/۴۴۵]

نجاشى يكى ديگر از شاگردان شیخ مفيد- پس از ذكر نسب او چنانچه گذشت- می‌گويد: «شيخنا واستاذنا(رضي‌الله‌عنه)، فضله أشهر من أن يوصف في الفقه والكلام والرواية والثقة والعلم؛ شیخ و استاد ما(رضی‌الله‌عنه)، فضیلت او آن‌چنان است که وصفش در فقه، کلام، روایت، اعتماد و دانش، از حدّ توصیف فراتر است.»[رجال نجاشي/٣٩٩]
آنگاه متجاوز از ۱۷۰ كتاب از تأليف او را نام مى‌برد.

اساتید و مشایخ شیخ مفید(ره)

عصر شیخ مفید، عصری سرشار از شکوفایی علمی و احیای دانش بود و او در این دوران، با بهره‌گیری از دانشمندان بزرگ، پایه‌های علمی خود را استوار ساخت.

شیخ مفید بسیاری از بزرگان و اعاظم، چه در عرصه حدیث، چه در کلام و فقه از هر دو گروه(شیعه و سنی) را درک کرده و از محضرشان شنیده و بر آنان قرائت داشته است. ما در طول سیر مطالعات روایی، اسامی این بزرگواران را گردآوری  کرده‌ایم که به شرح ذیل است:

۱.  أحمد بن إبراهيم بن أبي رافع الصيمريّ:

در کتاب فهرست شيخ طوسی، «أحمد بن إبراهيم بن أبي رافع الصيمريّ» به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: «أحمد بن إبراهيم بن أبي رافع‌ الصيمري، يكنى أبا عبد الله من ولد عبيد بن عازب أخي البراء بن عازب الأنصاري، أصله الكوفة و سكن بغداد، ثقة في الحديث صحيح العقيدة، صنف كتبا منها، كتاب الكشف فيما يتعلق بالسقيفة، كتاب الأشربة ما حلل منها و ما حرم، كتاب الفضائل كتاب الضياء في تاريخ الأئمة عليهم السلام، كتاب السرائر و هو مثالب كتاب النوادر و هو كتاب حسن أخبرنا بكتبه و رواياته الشيخ أبو عبد الله المفيد و الحسين بن عبيد الله و أحمد بن عبدون، و غيرهم عنه بسائر كتبه و رواياته.»(فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول/۳۲)

۲.  أحمد بن محمّد بن عيسى العلويّ الزّاهد الشّريف أبومحمّد:

در کتاب امالی شيخ طوسی، "أحمد بن محمّد بن عيسى العلويّ الزّاهد" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِي الشَّرِيفُ أَبُو مُحَمَّدٍ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى الْعَلَوِيُّ الزَّاهِدُ، قَالَ: حَدَّثَنَا حَيْدَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ نُعَيْمٍ السَّمَرْقَنْدِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عَمْرٍو مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ الْكَشِّيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا حَمْدَوَيْهِ بْنُ نَصْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِد."(أمالي الشّيخ/۴۱۲)

۳.  إسماعيل بن يحيى العبسيّ- أبو أحمد:

در کتاب امالی شيخ طوسی، "إسماعيل بن يحيى العبسيّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو أَحْمَدَ إِسْمَاعِيلُ بْنُ يَحْيَى الْعَبْسِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ جَرِيرٍ الطَّبَرِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الضِّرَارِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنِي عَبْدُ السَّلَامِ بْنُ صَالِحٍ الْهَرَوِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ‌ بْنُ الْحَسَنِ الْأَشْقَرُ، قَالَ: حَدَّثَنَا قَيْسُ بْنُ الرَّبِيعِ، عَنِ الْأَعْمَشِ، عَنْ عَبَايَةَ بْنِ رِبْعِيٍّ الْأَسَدِيِّ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْأَنْصَارِي‌.(أمالي الشّيخ/۱۵۴)

۴.  جعفر بن الحسين المؤمن:

شیخ مفید در کتاب اختصاص، "جعفر بن الحسين المؤمن" را به عنوان استاد شیخ مفید مطرح کرده است: "حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ الْحُسَيْنِ الْمُؤْمِنُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع‌."(الإختصاص/۵)

۵.  الحسن بن محمّد العطشيّ أبومحمّد:

در کتاب امالی شيخ طوسی، "الحسن بن محمّد العطشيّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِي أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَطَشِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عَلِيٍّ مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ الْإِسْكَافِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا حَمْزَةُ بْنُ أَبِي جُمَّةَ الْجَرْجَرَائِيُّ الْكَاتِبُ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو الْحَارِثِ شُرَيْحٌ، قَالَ: حَدَّثَنَا الْوَلِيدُ بْنُ مُسْلِمٍ، عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ حَبِيبٍ، عَنْ أَبِي أُمَامَةَ الْبَاهِلِيِّ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)."(أمالي الشّيخ/۱۸۶)

۶.  الحسن بن محمّد بن يحيى الشّريف أبومحمّد:

در کتاب امالی شيخ طوسی، "الحسن بن محمّد بن يحيى" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: «أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: أَخْبَرَنَا الشَّرِيفُ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى، قَالَ: حَدَّثَنِي جَدِّي، قَالَ: حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ عَلِيٍّ وَ الْحَسَنُ بْنُ يَحْيَى، جَمِيعاً، قَالا: حَدَّثَنَا نَصْرُ بْنُ مُزَاحِمٍ، عَنْ أَبِي خَالِدٍ الْوَاسِطِيِّ، عَنْ زَيْدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ جَدِّهِ، عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ(عَلَيْهِمُ السَّلَامُ).(أمالي الشّيخ/۱۳۷)

۷.  الحسين بن أحمد بن موسى بن هديّة أبو عبداللّه:

محدّث نوری در کتاب خاتمه مستدرک، "الحسين بن أحمد بن موسى بن هديّة" را به عنوان استاد شیخ مفید مطرح کرده است:و امّا مشايخ هذا الشيخ المعظم فهم جماعة:...أبو عبد اللّه الحسين بن أحمد بن موسى بن هدية، صرّح به في الرياض، و احتمل كونه بعينه الحسين بن محمّد بن موسى الذي هو من مشايخ النجاشي...(مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل(الخاتمة)/۳/۲۴۴)

۸.  الحسين بن عليّ بن شيبان القزوينيّ الشّيخ أبوعبداللّه:

محدّث نوری در کتاب خاتمه مستدرک، "الحسين بن عليّ بن شيبان القزوينيّ" را به عنوان استاد شیخ مفید مطرح کرده است: "و امّا مشايخ هذا الشيخ المعظم فهم جماعة:...الشيخ أبو عبد اللّه الحسين بن علي بن شيبان القزويني.
في الرياض: عالم فاضل جليل فقيه إمامي نبيل، و هو من مشايخ الشيخ المفيد، و يروي عن علي بن حاتم الثقة، و قد ذكره ابن طاوس أيضا في الدروع الواقية، و نسب إليه كتاب علل الشريعة، و قد يعبّر عنه فيه بالقزويني، و عن‌ كتابه بالعلل. انتهى. و يروي عنه أحمد بن عبدون، كما في الفهرست في ترجمة الحسين بن عبيد اللّه بن سهل الساعدي، و ترجمة علي بن حاتم القزويني."[مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل(الخاتمة)/۳/۲۴۴]

۹.  زيد بن محمّد بن جعفر السّلميّ أبوالحسن:

در کتاب امالی شيخ طوسی، "زيد بن محمّد بن جعفر السّلميّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: أَخْبَرَنَا أَبُو الْحُسَيْنِ زَيْدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ السُّلَمِيُّ إِجَازَةً، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَيْنُ بْنُ الْحَكَمِ الْكِنْدِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ بْنُ صَبِيحٍ الْيَشْكُرِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا خَالِدُ بْنُ الْعَلَاءِ، عَنِ الْمِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو."[أمالي الشّيخ/۱۵۴]

۱۰.  عبد اللّه بن جعفر بن محمّد بن أعين البزّاز:

محدّث نوری در کتاب خاتمه مستدرک، "عبد اللّه بن جعفر بن محمّد بن أعين البزّاز" را به عنوان استاد شیخ مفید مطرح کرده است: "و امّا مشايخ هذا الشيخ المعظم فهم جماعة:...عبد اللّه بن جعفر بن محمّد بن أعين البزاز…"[مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل(الخاتمة)/۳/۲۴۲]

۱۱.  علی بن محمّد الرّفّاء أبوالقاسم:

ابن شهرآشوب در کتاب معالم العلماء، "عليّ بن محمّد الرّفّاء" را به عنوان استاد شیخ مفید مطرح کرده است: "الشيخ المفيد أبو عبد الله محمد بن محمد بن النعمان الحارثي البغدادي العكبري: ولد سنة ثمان و ثلاثين و ثلاثمائة و توفي‌ ليلتين خلتا من شهر رمضان سنة ثلاث عشرة و أربعمائة و قرأ على أبي جعفر بن قولويه و على أبي القاسم علي بن محمد الرفاء و على أبي الجيش البلخي‌."[معالم العلماء/۱۱۲_۱۱۳]

۱۲.  عمر بن محمّد بن سالم بن البراء المعروف بابن الجعابيّ أبوبكر:

در کتاب فهرست شيخ طوسی، «عمر بن محمّد بن سالم بن البراء» به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "عمر بن محمّد بن سالم بن البراء، يكنّى أبا بكر، المعروف بابن الجعابي، ثقة، خرج إلى سيف الدولة، فقرّبه و اختصّ به، و كان حفظة عارفا بالرجال من العامّة و الخاصة. و له كتب.

أخبرنا عنه جماعة من أصحابنا منهم: (الشيخ أبو عبد اللّه) محمّد بن محمّد بن النعمان و الحسين بن عبيد اللّه و أحمد بن عبدون و قال ابن عبدون: هو محمّد بن عمر بن سالم.[فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول/۳۲۵_۳۲۶]

۱۳.  محمّد بن أحمد الشافعی أبوبكر:

در کتاب امالی شيخ طوسی، "محمّد بن أحمد الشافعيّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: أَخْبَرَنَا أَبُو بَكْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الشَّافِعِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَيْنُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الضَّبِّيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ شَبِيبٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو طَاهِرٍ أَحْمَدُ بْنُ عِيسَى بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ، قَالَ: حَدَّثَنِي الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ جَدِّه‌."[أمالي الشّيخ/۵۵]

۱۴.  محمّد بن أحمد القمّی أبوالطيّب:

در کتاب امالی شيخ طوسی، «محمّد بن أحمد القمّيّ‌» به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِي أَبُو الطَّيِّبِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الثَّقَفِي‌."[أمالي الشّيخ/۴۸]

۱۵.  محمّد بن أحمد بن الجنيد الكاتب الإسكافی أبوعلی:

در کتاب فهرست شيخ طوسی، "محمّد بن أحمد بن الجنيد الكاتب الإسكافيّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "محمد بن أحمد بن الجنيد يكنى أبا علي، و كان جيد التصنيف حسنه، إلا أنه كان يرى القول بالقياس فتركت لذلك كتبه و لم يعول عليها، و له كتب كثيرة، منها كتاب تهذيب الشيعة لأحكام الشريعة كبير نحوا [نحو] من عشرين مجلدا يشتمل على عدد كتب الفقه على طريقة الفقهاء، و كتاب المختصر الأحمدي للفقه المحمدي في الفقه مجردا، و كتاب سبيل الفلاح لأهل النجاح، و كتاب نوادر اليقين و تبصرة العارفين، و كتاب تبصرة العارف و نقد الزائف، و كتاب الأسفار و هو الرد على المؤبدة، و كتاب حدائق القدس في الأحكام التي اختارها لنفسه، و كتاب تنبيه الساهي بالعلم الإلهي، و كتاب استخراج المراد من مختلف الخطاب، و كتاب الشهب

المحرقة للأباليس المسترقة يرد فيه على أبي القاسم ابن البقال المتوسط، و كتاب الإفهام لأصول الأحكام يجري مجرى رسائل الطبري لكتبه، و كتاب إزالة الداء عن قلوب الإخوان في معنى كتاب الغيبة، و كتاب قدس الطور و ينبوع النور [النشور] في معنى الصلاة على النبي صلى الله عليه و آله، و كتاب الفسخ على من أجاز النسخ، و كتاب في تفسح العرب في لغاتها و إشاراتها إلى مراداتها في معنى الإشارات إلى ما ينكره العوام و غيرهم من الأسلوب [الأسباب‌]، و كتاب الارتياع في تحريم الفقاع، و غير ذلك، و فهرست كتبه صنفها هو بابا بابا و هو طويل و لم نذكره لأنه لا فائدة فيه، أخبرنا بذلك الشيخ المفيد و ابن‌ عبدون عنه."[فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول/۱۳۴_۱۳۵]

۱۶.  محمّد بن أحمد بن داود بن عليّ القمّی أبوالحسن:

محدّث نوری در کتاب خاتمه مستدرک، «محمّد بن أحمد بن داود بن عليّ القمّيّ» را به عنوان استاد شیخ مفید مطرح کرده است: "و امّا مشايخ هذا الشيخ المعظم فهم جماعة:...شيخ الطائفة و عالمها أبو الحسن محمّد بن احمد بن داود بن علي القمي، الذي حكى الشيخ المفيد أنّه لم ير أحفظ منه، صاحب الكتب الكثيرة التي منها المزار الذي ينقل عنه كثيرا، المتوفى سنة ۳۶۸..."[مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل(الخاتمة)/۳/۲۴۰]

۱۷.  محمّد بن أحمد بن عبد اللّه بن قضاعة الصفوانی:

در کتاب فهرست شيخ طوسی، "محمّد بن أحمد بن عبد اللّه بن قضاعة الصفوانيّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "محمّد بن أحمد بن عبد اللّه بن قضاعة- يكنّى أبا عبد اللّه- الصفواني، من ولد صفوان بن مهران الجمّال صاحب أبي عبد اللّه عليه السّلام و كان حفظة، كثير العلم، جيد اللسان، و قيل: إنّه كان أميّا و له كتب أملاها من ظهر قلبه، منها: كتاب الكشف و الحجّة، و كتاب أنس العالم (و تأديب المتعلّم)، و كتاب يوم و ليلة، و كتاب تحفة الطالب و بغية الراغب، و كتاب المتعة و تحليلها و الردّ على من حرّمها، و كتاب صحبة آل الرسول و إحن أعدائهم، و كتاب الردعة و النهي عن كلّ بدعة، و كتاب المنازل. أخبرنا جماعة، منهم: الشريف أبو محمّد الحسن بن القاسم المحمّدي و الشيخ أبو عبد اللّه محمّد بن محمّد بن النعمان، عنه."[فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول/۳۹۰_۳۹۱]

۱۸.  محمّد بن أحمد بن عبيد اللّه المنصوری:

در کتاب امالی شيخ طوسی، "محمّد بن أحمد بن عبيد اللّه المنصوريّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:
"أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عُبَيْدِ اللَّهِ الْمَنْصُورِيُّ إِجَازَةً، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو الْفَضْلِ مَحْمُودُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ يَزِيدَ، قَالَ: حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ بْنُ أَبَانٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا الْأَعْمَشُ، عَنِ الْمِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو، عَنْ زَاذَانَ، عَنْ سَلْمَانَ (رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ)."[أمالي الشّيخ/۱۵۵]

۱۹.  محمّد بن الحسين البزوفری أبوجعفر:

در کتاب امالی شيخ طوسی، "محمّد بن الحسين البزوفريّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِي أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ الْبَزَوْفَرِيُّ (رَحِمَهُ اللَّهُ)، عَنْ أَبِيهِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ سُفْيَانَ، قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ زَيْدَانَ الْبَجَلِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ أَبِي عَاصِمٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا عِيسَى بْنُ عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ جَدِّهِ، عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ (عَلَيْهِ السَّلَامُ)، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)."[أمالي الشّيخ/۱۶۷]

۲۰.  محمّد بن الحسين الخلّال أبونصر:
در کتاب امالی شيخ طوسی، "محمّد بن الحسين الخلّال" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِي أَبُو نَصْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ الْخَلَّالُ، قَالَ: حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ الْحُسَيْنِ الْأَنْصَارِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا زَافِرُ بْنُ سُلَيْمَانَ، عَنْ أَشْرَسَ الْخُرَاسَانِيِّ، عَنْ أَيُّوبَ السَّخْتِيَانِيِّ، عَنْ أَبِي قِلَابَةَ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)."[أمالي الشّيخ/۱۸۲]

۲۱.  سهل بن أحمد الديباجی أبومحمّد:
محدّث نوری در کتاب خاتمه مستدرک، "سهل بن أحمد الديباجيّ" را به عنوان استاد شیخ مفید مطرح کرده است:"و امّا مشايخ هذا الشيخ المعظم فهم جماعة:...أبو محمّد سهل بن أحمد الديباجي، كما نصّ عليه في زيادات كتاب المقالات..."[مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل(الخاتمة)/۳/۲۴۵]

۲۲.  محمّد بن علی بن رياح القرشی أبوعبداللّه:
در کتاب امالی شيخ طوسی، "محمّد بن عليّ بن رياح القرشيّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"أَخْبَرَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ رِيَاحٍ الْقُرَشِيُّ إِجَازَةً، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبِي، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عَلِيٍّ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ (عَلَيْهِمُ السَّلَامُ)."[أمالي الشّيخ/۵۶]

۲۳.  أبوعبداللّه بن أبی رافع الكاتب:
در کتاب امالی شيخ طوسی، «أبوعبداللّه بن أبي رافع الكاتب» به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ بْنُ أَبِي رَافِعٍ الْكَاتِبِ، قَالَ: حَدَّثَنِي جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحُسَيْنِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا عِيسَى بْنُ مِهْرَانَ، قَالَ: حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ الْحَسَنِ بْنِ فُرَاتٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو المقوم ثَعْلَبَةُ بْنُ زَيْدٍ الْأَنْصَارِيُّ، قَالَ: سَمِعْتُ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حزام [حَرَامٍ‌] الْأَنْصَارِيَّ (رَحِمَهُ اللَّهُ)."[أمالي الشّيخ/۱۷۶]

۲۴.  الحسين بن علی بن إبراهيم المعروف بجعل أبو عبداللّه:
در مقدّمه کتاب تهذيب‌الأحكام شيخ طوسی، "الحسين بن عليّ بن إبراهيم" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "لقد تخرج على عدة مشايخ من أهل الفضل يذعن لهم الخاصّة و العامّة كلهم من أفذاذ العلماء الذين كانت تشد اليهم الرحال للتحمل و الرواية من مختلف الحواضر و هم كما في معاجم التراجم و كتبه و فهارس المشايخ:…أبو عبد اللّه الحسين بن عليّ بن إبراهيم المعروف بجعل..."[تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان)/۱/۱۲]

۲۵.  أبوياسر طاهر غلام أبی الجيش:
در مقدّمه کتاب تهذيب‌الأحكام شيخ طوسی، "أبو ياسر طاهر غلام أبي‌الجيش" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"لقد تخرج على عدة مشايخ من أهل الفضل يذعن لهم الخاصّة و العامّة كلهم من أفذاذ العلماء الذين كانت تشد اليهم الرحال للتحمل و الرواية من مختلف الحواضر و هم كما في معاجم التراجم و كتبه و فهارس المشايخ:… أبو ياسر طاهر غلام أبي الجيش...."[تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان)/۱/۱۲]

۲۶.  أبومحمّد [بن‌] عبداللّه بن أبی شيخ:
در کتاب امالی شيخ مفید، "أبومحمّد [بن‌] عبداللّه بن أبي‌شيخ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنِي أَبُو مُحَمَّدِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي شَيْخٍ إِجَازَةً قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْحَكِيمِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ أَبُو سَعِيدٍ الْبَصْرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا وَهْبُ بْنُ جَرِيرٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ يَسَارٍ الْمَدَنِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا سَعِيدُ بْنُ مِينَا عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِهِ."[الأمالي/۲۴۶]

۲۷.  أحمد بن الحسين بن أسامة البصری أبوالحسين:
در کتاب امالی شيخ مفید، "أحمد بن الحسين بن أسامة البصريّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"أَخْبَرَنِي أَبُو الْحُسَيْنِ أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ أُسَامَةَ الْبَصْرِيُّ إِجَازَةً قَالَ حَدَّثَنَا عُبَيْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ الْوَاسِطِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى قَالَ حَدَّثَنَا هَارُونُ بْنُ مُسْلِمِ بْنِ سَعْدَانَ قَالَ حَدَّثَنَا مَسْعَدَةُ بْنُ صَدَقَةَ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ ع."[الأمالي/۲۳۸]

۲۸.  أحمد بن محمّد الجرجرائی أبوالحسن:
در کتاب امالی شيخ مفید، "أحمد بن محمّد الجرجرائيّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"أَخْبَرَنِي أَبُو الْحَسَنِ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْجَرْجَرَائِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ عُبْدُوسٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَيْمَانَ الْحَضْرَمِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْأَحْمَسِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْمُحَارِبِيُّ عَنِ ابْنِ أَبِي لَيْلَى‌ عَنِ الْحَكَمِ بْنِ عُتَيْبَةَ عَنِ ابْنِ أَبِي الدَّرْدَاءِ عَنْ أَبِيه‌."[الأمالي/۳۳۷]

۲۹.  أحمد بن محمّد [بن جعفر] الصّوليّ أبوعلی:
در کتاب امالی شيخ مفید، "أحمد بن محمّد [بن جعفر] الصّوليّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"حَدَّثَنَا أَبُو عَلِيٍّ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّوْلِيُّ بِمَسْجِدِ بَرَاثَا سَنَةَ اثْنَتَيْنِ وَ خَمْسِينَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْعَزِيزِ بْنُ يَحْيَى الْجَلُودِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي‌ مُحَمَّدُ بْنُ زَكَرِيَّا الْغَلَابِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا قَيْسُ بْنُ حَفْصٍ الدَّارِمِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ الْأَشْقَرُ عَنْ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ الْغَفَّارِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيِّ."[الأمالي/۱۶۵]

۳۰.  أحمد بن محمّد بن الحسن بن الوليد القمّيی أبوالحسن:
در کتاب امالی شيخ مفید، "أحمد بن محمّد بن الحسن بن الوليد القمّيّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:
"أَخْبَرَنِي أَبُو الْحَسَنِ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِيدِ عَنْ أَبِيهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ ابْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ عَنْ جَابِرِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدٍ الْبَاقِرِ عَنْ أَبِيهِ ع‌."[الأمالي/۱]

۳۱.  أحمد بن محمّد بن سليمان الزّراری أبوغالب:
در کتاب امالی شيخ مفید، "أحمد بن محمّد بن سليمان الزّراريّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنِي أَبُو غَالِبٍ الزُّرَارِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِي نَجْرَانَ قَالَ حَدَّثَنَا صَفْوَانُ عَنْ سَيْفٍ التَّمَّارِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع‌."[الأمالي/۲۰]

۳۲.  إسماعيل بن محمّد الأنباری الكاتب أبوالقاسم:
در کتاب امالی شيخ مفید، "إسماعيل بن محمّد الأنباريّ الكاتب" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ إِسْمَاعِيلُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَنْبَارِيُّ الْكَاتِبُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ إِبْرَاهِيمُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَزْدِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا شُعَيْبُ بْنُ أَيُّوبَ قَالَ حَدَّثَنَا مُعَاوِيَةُ بْنُ هِشَامٍ عَنْ سُفْيَانَ عَنْ هِشَامِ بْنِ حَسَّانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا مُحَمَّدٍ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ ع‌."[الأمالي/۳۴۸]

۳۳.  جعفر بن محمّد بن قولويه أبوالقاسم:
در کتاب امالی شيخ مفید "جعفر بن محمّد بن قولويه" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"أَخْبَرَنِي أَبُو الْقَاسِمِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُولَوَيْهِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَمَّادٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ زَيْنِ الْعَابِدِينَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ ع‌."[الأمالي/۹]

۳۴.  الحسن بن حمزة العلوی الحسينيی الطبری الشريف أبومحمّد:
در کتاب امالی شيخ مفید، "الحسن بن حمزة العلويّ الحسينيّ الطبريّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنِي الشَّرِيفُ الزَّاهِدُ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ حَمْزَةَ الْعَلَوِيُّ الْحُسَيْنِيُّ الطَّبَرِيُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِيدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌."[الأمالي/۸]

۳۵.  الحسن بن عبداللّه القطّان أبوعلی:
در کتاب امالی شيخ مفید، "الحسن بن عبداللّه القطّان" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"أَخْبَرَنِي أَبُو عَلِيٍّ الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَمْرٍو عُثْمَانُ بْنُ أَحْمَدَ الْمَعْرُوفُ بِابْنِ السِّمَاكِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرٍ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ صَالِحٍ التَّمَّارِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ الرَّازِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَجَاءٍ قَالَ أَخْبَرَنَا إِسْرَائِيلُ عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ عَنْ حَبَشِيِّ بْنِ جُنَادَة."[الأمالي/۲۹۳]

۳۶.  الحسن بن علی بن الفضل الرّازی أبوعلی:
در کتاب امالی شيخ مفید، "الحسن بن عليّ بن الفضل الرّازيّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"أَخْبَرَنِي أَبُو عَلِيٍّ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ فَضْلٍ الرَّازِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ بِشْرٍ الْعَسْكَرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو إِسْحَاقَ مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ بْنِ عِيسَى الْهَاشِمِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو إِسْحَاقَ إِبْرَاهِيمُ بْنُ مَهْدِيٍ‌ الْأُبُلِّيُّ قَالَ حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ سُلَيْمَانَ الْهَاشِمِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي قَالَ حَدَّثَنِي هَارُونُ الرَّشِيدُ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي الْمَهْدِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي الْمَنْصُورُ أَبُو جَعْفَرٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ جَدِّي عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِب‌."[الأمالي/۲۷۱]

۳۷.  الحسين بن أحمد بن المغيرة أبوعبداللّه:
در کتاب امالی شيخ مفید، "الحسين بن أحمد بن المغيرة" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"أَخْبَرَنِي الْحُسَيْنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الْمُغِيرَةِ قَالَ أَخْبَرَنِي أَبُو مُحَمَّدٍ حَيْدَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ السَّمَرْقَنْدِيُّ قَالَ أَخْبَرَنِي أَبُو عَمْرٍو مُحَمَّدُ بْنُ عَمْرٍو الْكَشِّيُّ قَالَ حَدَّثَنَا حَمْدَوَيْهِ بْنُ نُصَيْرٍ قَالَ حَدَّثَنَا يَعْقُوبُ بْنُ يَزِيدَ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ ابْنِ الْمُغِيرَة."[الأمالي/۲۳]

۳۸.  الحسين [بن علی] بن محمّد التمّار النحوی أبوالطيّب:
در کتاب امالی شيخ مفید، "الحسين [بن عليّ‌] بن محمّد التمّار النحويّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "حَدَّثَنَا أَبُو الطَّيِّبِ الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ التَّمَّارُ بِجَامِعِ الْمَنْصُورِ فِي الْمُحَرَّمِ سَنَةَ سَبْعٍ وَ أَرْبَعِينَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ الْأَنْبَارِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ يَحْيَى قَالَ حَدَّثَنَا ابْنُ الْأَعْرَابِيِّ عَنْ حَبِيبِ بْنِ بَشَّارٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ عَاصِمٍ عَنِ الشَّعْبِي‌."[الأمالي/۹۶]

۳۹.  عبداللّه بن محمّد الأبهری أبومحمّد:
در کتاب امالی شيخ مفید، "عبداللّه بن محمّد الأبهريّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"أَخْبَرَنِي أَبُو مُحَمَّدٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَبْهَرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الصَّبَّاحُ قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ ابْنُ أَخِي عَبْدِ الرَّزَّاقِ قَالَ حَدَّثَنِي عَمِّي عَبْدُ الرَّزَّاقِ بْنُ هَمَّامِ بْنِ نَافِعٍ قَالَ أَخْبَرَنِي أَبِي هَمَّامُ بْنُ نَافِعٍ قَالَ أَخْبَرَنِي مِينَا مَوْلَى عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ الزُّهْرِي‌."[الأمالي/۲۴۵]

۴۰.  عثمان بن أحمد الدقّاق أبوعمرو:
در کتاب امالی شيخ مفید، "عثمان بن أحمد الدقّاق" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"أَخْبَرَنِي أَبُو عَمْرٍو عُثْمَانُ بْنُ أَحْمَدَ الدَّقَّاقُ إِجَازَةً قَالَ أَخْبَرَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ يَحْيَى الْأَوْدِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُخَوَّلُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنِ الرَّبِيعِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ ع‌."[الأمالي/۳۴۰]

۴۱.  علی بن أحمد بن إبراهيم الكاتب أبوالحسن:
در کتاب امالی شيخ مفید، "عليّ بن أحمد بن إبراهيم الكاتب" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"أَخْبَرَنِي أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْكَاتِبُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَلِيٍّ مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ الْإِسْكَافِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ التِّرْمِذِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عُبَيْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ الْقَوَارِيرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ سُلَيْمَانَ الضُّبَعِيُّ قَالَ سَمِعْتُ مَالِكَ بْنَ دِينَار."[الأمالي/۱۳۱]

۴۲.  علی بن بلال المهلّبی أبوالحسن:
در کتاب امالی شيخ مفید، "عليّ بن بلال المهلّبيّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ بِلَالٍ الْمُهَلَّبِيُّ رَحِمَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ لِلَيْلَتَيْنِ بَقِيَتَا مِنْ شَعْبَانَ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ خَمْسِينَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ حُمَيْدِ بْنِ الرَّبِيعِ اللَّخْمِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا سُلَيْمَانُ بْنُ الرَّبِيعِ النَّهْدِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا نَصْرُ بْنُ مُزَاحِمٍ الْمِنْقَرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ يَعْلَى الْأَسْلَمِيُّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَزَوَّرِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ رَحِمَهُ اللَّه‌."[الأمالي/۱۰۱]

۴۳.  علی بن خالد المراغی القلانسی أبوالحسن:
در کتاب امالی شيخ مفید، "عليّ بن خالد المراغيّ القلانسيّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"أَخْبَرَنِي أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ خَالِدٍ الْمَرَاغِيُّ الْقَلَانِسِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي قَالَ حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ يَزِيدَ قَالَ حَدَّثَنَا خَالِدُ بْنُ مُخْتَارٍ قَالَ حَدَّثَنَا الْأَعْمَشُ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِي‌."[الأمالي/۵۸]

۴۴.  علی بن مالك النحويّ أبوالحسن:
در کتاب امالی شيخ مفید، "عليّ بن مالك النحويّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ مَالِكٍ النَّحْوِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْكَاتِبُ قَالَ حَدَّثَنَا يَمُوتُ بْنُ الْمُزَرِّعِ قَالَ حَدَّثَنَا عِيسَى بْنُ إِسْمَاعِيلَ قَالَ حَدَّثَنَا الْأَصْمَعِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عِيسَى بْنُ عَمْرٍو."[الأمالي/۱۰۷]

۴۵.  علی بن محمّد البصری البزّاز أبوالحسن:
در کتاب امالی شيخ مفید، "عليّ بن محمّد البصريّ البزّاز" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"أَخْبَرَنِي أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِيُّ الْبَزَّازُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو بِشْرٍ أَحْمَدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ قَالَ حَدَّثَنَا زَكَرِيَّا بْنُ يَحْيَى السَّاجِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْجَبَّارِ قَالَ حَدَّثَنَا سُفْيَانُ عَنِ الْوَلِيدِ بْنِ كَثِيرٍ عَنِ ابْنِ الصَّيَّادِ عَنْ سَعِيدِ بْنِ الْمُسَيَّب‌."[الأمالي/۹۰]

۴۶.  علی بن محمّد بن حبيش الكاتب أبوالحسن:

در کتاب امالی شيخ مفید، "عليّ بن محمّد بن حبيش الكاتب" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنِي أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ حُبَيْشٍ الْكَاتِبُ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ الزَّعْفَرَانِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ اللُّؤْلُؤِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ الْمُغِيرَةِ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ صَبِيحٍ الْكِنْدِيِّ عَنْ أَبِي يَحْيَى مَوْلَى مُعَاذِ بْنِ عَفْرَاءَ الْأَنْصَارِي‌."[الأمالي/۶۹]

۴۷.  علی بن محمّد بن خالد الميثمی أبوالحسن:

در کتاب امالی شيخ مفید، "عليّ بن محمّد بن خالد الميثميّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنِي أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْمِيثَمِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُسْتَنِيرِ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُصْعَبٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَبَّادُ بْنُ يَعْقُوبَ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمَسْعُودِيُّ عَنْ كَثِيرٍ النَّوَّاءِ عَنْ أَبِي مَرْيَمَ الْخَوْلَانِيِّ عَنْ مَالِكِ بْنِ ضَمْرَةَ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ ع‌."[الأمالي/۱۰]

۴۸.  علی بن محمّد بن زبير الكوفی [القرشيی] أبوالحسن:

در کتاب امالی شيخ مفید، "عليّ بن محمّد بن زبير الكوفيّ [القرشيّ‌]" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنِي أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّبَيْرِ الْكُوفِيُّ إِجَازَةً قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَسْبَاطٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى أَخِي مُغَلِّسٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع‌."[الأمالی/۲]

۴۹.  عمر بن محمّد بن علی الصيرفی المعروف بابن الزيّات أبوحفص:
در کتاب امالی شيخ مفید، "عمر بن محمّد بن عليّ الصيرفيّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"أَخْبَرَنِي أَبُو حَفْصٍ عُمَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّيْرَفِيُّ قَالَ أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِيسَ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَطِيَّةَ قَالَ حَدَّثَنَا رَجُلٌ يُقَالُ لَهُ إِسْرَائِيلُ عَنْ مَيْسَرَةَ بْنِ حَبِيبٍ عَنِ الْمِنْهَالِ عَنْ زِرِّ بْنِ حُبَيْشٍ عَنْ حُذَيْفَة."[الأمالي/۲۲]

۵۰.  محمّد بن جعفر بن محمّد الكوفی النحوی التميمی أبوالحسن:
در کتاب امالی شيخ مفید، "محمّد بن جعفر بن محمّد الكوفيّ النحويّ التميميّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنِي أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْكُوفِيُّ النَّحْوِيُّ التَّمِيمِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا هِشَامُ بْنُ يُونُسَ النَّهْشَلِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ‌ يَعْلَى عَنْ حُمَيْدٍ الْأَعْرَجِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُود."[الأمالي/۷۴]

۵۱.  محمّد بن الحسن الجوانی أبو عبداللّه:
در کتاب امالی شيخ مفید، "محمّد بن الحسن الجوانيّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنِي الشَّرِيفُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْجَوَّانِيُّ قَالَ أَخْبَرَنِي أَبُو طَالِبٍ الْمُظَفَّرُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ الْمُظَفَّرِ الْعَلَوِيِّ الْعُمَرِيِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ حَدَّثَنَا نَصْرُ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ‌ حَفْصٍ قَالَ حَدَّثَنَا خَالِدٌ الْقَطَوَانِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا يُونُسُ بْنُ أَرْقَمَ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْحَمِيدِ بْنُ أَبِي الْخَنْسَاءِ عَنْ زِيَادِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ فَرْوَةَ الظَّفَارِيِّ قَالَ سَمِعْتُ سَلْمَانَ رَحِمَهُ اللَّهُ يَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌."[الأمالي/۲۹]

۵۲.  محمّد بن الحسين البصير المقری [الشهرزوری] أبونصر:
در کتاب امالی شيخ مفید، "محمّد بن الحسين البصير المقري [الشهرزوريّ‌]" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَبُو نَصْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ الْبَصِيرُ الْمُقْرِي قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْأَسَدِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِيُّ الْمُحَمَّدِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ هَاشِمٍ الْغَسَّانِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا غِيَاثُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ ع عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌."[الأمالي/۸۹]

۵۳.  محمّد بن داود الحتمی أبوعبداللّه:
در کتاب امالی شيخ مفید، "محمّد بن داود الحتميّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ دَاوُدَ الْحَتْمِيُّ إِجَازَةً قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سُلَيْمَانَ بْنِ الْأَشْعَثِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدَانَ قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ الْحَرْبِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا سَعِيدُ بْنُ دَاوُدَ بْنِ أَبِي زَنْبَرٍ قَالَ حَدَّثَنَا مَالِكُ بْنُ أَنَسٍ عَنْ عَمِّهِ أَبِي سُهَيْلِ بْنِ مَالِكٍ عَنْ أَبِيه‌."[الأمالي/۲۱۷]

۵۴.  محمّد بن علی بن الحسين بن موسى بن بابويه القمّی أبو جعفر الصّدوق:
در کتاب امالی شيخ مفید، "محمّد بن عليّ بن الحسين بن موسى بن بابويه القمّيّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنِي أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ بَابَوَيْهِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عَامِرِ بْنِ مَعْقِلٍ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ الْبَاقِرُ ع‌."[الأمالي/۹]

۵۵.  محمّد بن عمر الزيّات أبوجعفر:
در کتاب امالی شيخ مفید، "محمّد بن عمر الزيّات" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ الزَّيَّاتُ قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ إِسْمَاعِيلَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ خَلَفٍ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ الْأَشْقَرُ قَالَ حَدَّثَنَا قَيْسٌ عَنْ لَيْثِ بْنِ أَبِي سُلَيْمٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي لَيْلَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌."[الأمالي/۱۳]

۵۶.  محمّد بن عمر بن محمّد بن سالم بن البراء التميميّ البغداديّ المعروف بالجعابيّ الحافظ أبوبكر:
در کتاب امالی شيخ مفید، "محمّد بن عمر بن محمّد بن سالم بن البراء التميميّ البغداديّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ بْنِ سَالِمٍ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى الْعِجْلِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مَسْعُودُ بْنُ يَحْيَى النَّهْدِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا شَرِيكٌ عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ عَنْ أَبِيه‌."[الأمالي/۱۴]

۵۷.  محمّد بن عمران المرزبانی أبوعبيداللّه:
در کتاب امالی شيخ مفید، "محمّد بن عمران المرزبانيّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"أَخْبَرَنِي أَبُو عُبَيْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ عِمْرَانَ الْمَرْزُبَانِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ الْجَوْهَرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ سُلَيْمَانَ قَالَ أَخْبَرَنَا الزُّبَيْرُ بْنُ بَكَّارٍ قَالَ أَخْبَرَنِي عَلِيُّ بْنُ صَالِحٍ قَالَ حَدَّثَنِي عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُصْعَبٍ عَنْ أَبِيه‌."[الأمالي/۱۴]

۵۸.  محمّد بن محمّد بن طاهر الموسوی الشريف أبو عبد اللّه:
در کتاب امالی شيخ مفید، "محمّد بن محمّد بن طاهر الموسوي" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است:"أَخْبَرَنَا الشَّرِيفُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ طَاهِرٍ الْمُوسَوِيُّ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ الْهَمْدَانِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ زَكَرِيَّا بْنِ شَيْبَانَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ قَالَ أَخْبَرَنِي أَحْمَدُ بْنُ سُلَيْمَانَ الْقُمِّيُّ الْكُوفِيُّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع‌."[الأمالي/۳۹]

۵۹.  محمّد بن المظفّر البزّاز أبوالحسن:
در کتاب امالی شيخ مفید، "محمّد بن المظفّر البزّاز" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنِي أَبُو الْحُسَيْنِ مُحَمَّدُ بْنُ الْمُظَفَّرِ الْبَزَّازُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ عَبْدُ الْمَلِكِ بْنُ عَلِيٍّ الدَّهَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ بَشِيرٍ عَنْ أَسْعَدِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ جَابِر."[الأمالي/۱۱۸]

۶۰.  محمّد بن مظفّر الورّاق أبوالحسن‌:
در کتاب امالی شيخ مفید، "محمّد بن مظفّر الورّاق" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ مُظَفَّرٍ الْوَرَّاقُ حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي الثَّلْجِ قَالَ أَخْبَرَنِي الْحُسَيْنُ بْنُ أَيُّوبَ مِنْ كِتَابِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ غَالِبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ ذَرِيحٍ الْمُحَارِبِيِّ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنَ عَلِيٍّ ع عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّه‌."[الأمالي/۱۸]

۶۱.  ابوالمظفّر محمّد بن أحمد البلخيّ:
در کتاب امالی شيخ مفید، "ابوالمظفّر محمّد بن أحمد البلخيّ" به عنوان استاد شیخ مفید مطرح شده است: "أَخْبَرَنِي أَبُو الْمُظَفَّرِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْبَلْخِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي الثَّلْجِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عِيسَى بْنُ مِهْرَانَ قَالَ حَدَّثَنَا حَفْصُ بْنُ عُمَرَ الْفَرَّاءُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو مُعَاذٍ الْخَزَّازُ قَالَ حَدَّثَنِي يُونُسُ بْنُ عَبْدِ الْوَارِثِ عَنْ أَبِيه‌."[الأمالي/۲۸۶]

شاگردان شیخ مفید(ره):

تعداد شاگردان و راویانی که از شیخ مفید روایت کرده‌اند و شناخته شده اند، برخلاف تصوری که ممکن است پیش آید، حدود یک‌چهارم شمار اساتید و مشایخ او بوده است.
از جمله شاگردان و راویان برجسته ایشان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. سید مرتضی علم‌الهدی علی بن حسین بن موسی الموسوی
۲. شریف رضی محمد بن حسین بن موسی الموسوی
۳. شیخ الطائفة محمد بن الحسن الطوسی
۴. شیخ جلیل، ابو العباس احمد بن علی بن احمد بن العباس النجاشی
۵. شیخ فقیه ابو یعلی سلّار بن عبدالعزیز الدیلمی
۶. شیخ ثقه ابو الفرج مظفر بن علی بن حسین الحمدانی، از سفرای امام زمان(عج)
۷. ابو یعلی محمد بن الحسن بن حمزه الجعفری، داماد و جانشین شیخ و حاضر مجلس او
۸. احمد بن علی بن قدامه، فاضل و فقیه
۹. جعفر بن محمد بن احمد بن العباس الدوريستی، ثقه و دقیق
۱۰. شریف ابو الوفاء المحمّدی الموصلی
۱۱. ابو الفتح فقیه، قاضی محمد بن علی الكراجکی.
۱۲. ابو الحسن علی بن محمد بن عبدالرحمن الفارسی(راوی الأمالی)
۱۳. ابو الفوارس بن علی بن محمد الفارسی
۱۴. ابو محمد، برادر علی بن محمد الفارسی
۱۵. حسین بن علی النیشابوری
۱۶. ابو شجاع تاج‌المله ـ عضد الدولة ـ علی بن الحسن بن بویه الدیلمی، که فقه امامیه را از او فرا گرفت.

این فهرست، جلوه‌ای روشن از تأثیر عمیق علمی و تربیتی شیخ مفید بر نسل‌های پس از او ارائه می‌دهد و مؤید جایگاه والا و کم‌نظیر او در عرصه‌های فقه، کلام و حدیث است؛ جایگاهی که نه تنها در زمان حیاتش بلکه در تاریخ معارف اسلامی نیز ماندگار و الهام‌بخش باقی مانده است.

تحلیل زندگی علمی شیخ مفید نشان می‌دهد که مکتب او فراتر از یک دوره تاریخی محدود است؛ زیرا او توانست جریان علمی امامیه را با همگرایی میان عقل و نقل و با پایبندی به اصول اعتقادی و اخلاقی، در چارچوبی منسجم سازماندهی کند.

فهرست بی‌نظیر استادان و مشایخ او، نشان‌دهنده ارتباط گسترده علمی و تقویت ریشه‌های علمی او در میان اعاظم زمان است.

شیخ مفید، با دقت فقهی و اعتبار روایی، الگویی بی‌همتا در تاریخ تشیع ارائه کرد؛ الگویی که نه تنها شاگردان و راویان او را پرورش داد، بلکه مسیر پژوهش و اجتهاد را تا امروز برای حوزه‌های علمی شیعه روشن نگاه داشته است. بدین ترتیب، شناخت دقیق زندگی و آثار او، نه تنها یک مطالعه تاریخی، بلکه ورود به عمق جریان علمی و فلسفی امامیه و فهم جایگاه عقل و نقل در شکل‌گیری فقه و کلام شیعی است.

منبع :ایکنا