یک پژوهشگر دینی گفت: شیخ مفید یکی از برجسته‌ترین فقیهان و متفکران شیعه در قرن پنجم هجری قمری بود که نقش بسیار مهمی در توسعه فقه شیعه و شکل‌دهی به روش‌های علمی آن ایفا کرد. تأثیرات عمیقی بر علمای پس از خود گذاشت و پایه‌گذار تغییرات مهمی در فقه شیعه و فلسفه کلامی آن بود.
شیخ مفید از برجسته‌ترین فقها در قرن پنجم هجری قمری است که به‌نوعی بنیان‌گذار نواندیشی و تحول فکری شیعه است. او رویکرد اجتهادی را در فقه شیعه گسترش داد و البته با تدریس در مدرسه فقهی و دیگر اقدامات نیز تحولی جدی در آموزش فقه شیعه ایجاد کرد. شیخ مفید یکی از برجسته‌ترین چهره‌های علمی تاریخ تشیع است که نام او با قدرت استدلال و نبوغ گره خورده است. متکلمی توانمند و اندیشمندی تأثیرگذار بود که توانست عقلانیت را در کنار نقل به‌عنوان دو ستون اصلی معرفت شیعی تثبیت کند.
شیخ مفید در بغداد با ایجاد کلاس‌های درس و تربیت شاگردان بزرگی همچون شیخ طوسی بنیانی نو برای علوم شیعی گذاشت و میراثی آفرید که مسیر تفکر شیعه را برای آینده روشن نگاه داشت. او همچنین نقش مهمی در انسجام فکری و وحدت درون مذهبی شیعه ایفا کرد و علاوه بر این احیاگری بزرگ در معرفی هویت عقلی و استدلالی تشیع به‌شمار می‌رود.
در همین خصوص و به‌مناسبت سالروز بزرگداشت شیخ مفید خبرنگار ایکنای خراسان‌رضوی گفت‌و‌گویی با حجت‌الاسلام والمسلمین مجید فاطمی‌‌ارفع، پژوهشگر دینی انجام داده است که در ادامه می‌خوانیم؛
نقش شیخ مفید در گسترش فقه شیعه چیست و چه تأثیری بر علمای بعد از خود گذاشت؟
شیخ مفید یکی از برجسته‌ترین فقیهان و متفکران شیعه در قرن پنجم هجری قمری بود که نقش بسیار مهمی در توسعه فقه شیعه و شکل‌دهی به روش‌های علمی آن ایفا کرد. تأثیرات عمیقی بر علمای پس از خود گذاشت و پایه‌گذار تغییرات مهمی در فقه شیعه و فلسفه کلامی آن بود. به‌طور کلی، نقش شیخ مفید در توسعه فقه شیعه و تأثیرات آن را می‌توان در چند جنبه بررسی کرد: اول، تثبیت و ترویج فقه اجتهادی که شیخ مفید از نخستین کسانی بود که در دوره‌ای که فقه شیعه بیشتر به‌صورت نقلی و مبتنی بر نقل از اهل بیت(ع) بود، رویکرد اجتهادی را در فقه شیعه توسعه داد. او با تأکید بر استنباط احکام از منابع دینی همچون قرآن، سنت، اجماع و عقل، بنیان‌گذار فقه اجتهادی بود که از آن زمان به بعد یکی از ویژگی‌های بارز فقه شیعه شد و این رویکرد به علمای بعدی این امکان را داد که به‌طور سیستماتیک و منطقی از منابع دینی استخراج حکم کنند.
دوم، تأسیس مدرسه فقهی مستقل که شیخ مفید با تأسیس مدرسه فقهی خود در بغداد، تحولی جدی در آموزش و ترویج فقه شیعه ایجاد کرد. با استفاده از منابع معتبر شیعه، کتب مختلف فقهی را تألیف کرده و به توسعه و نشر آن‌ها پرداخت. آثار او به‌ویژه در زمینه فقه، کلام و اصول فقه از اهمیت بالایی برخوردار شدند و سوم، دفاع از عقاید شیعه در برابر عقاید دیگر فرق اسلامی که در این زمینه شیخ مفید در عرصه کلامی نیز نقش برجسته‌ای داشت و از نظریات و مبانی فقهی شیعه به‌ویژه در مواجهه با جریان‌های فکری مختلف دفاع کرد.
او از مهم‌ترین حامیان عقاید شیعه در برابر حملات مخالفان بود، به‌ویژه در مسائل مرتبط با امامت و ولایت که در آن زمان محل اختلافات شدید بین اهل‌سنت و شیعه بود. تأسیس و تبیین مبانی کلامی شیعه در آثار شیخ مفید باعث شد تا بسیاری از علمای بعدی از آثار او برای استدلالات خود بهره ببرند. شیخ مفید در دوران حیات خود آثار و تألیفات مهمی داشت. آثار بسیار مهمی در فقه و کلام تألیف کرده که هنوز در منابع علمی معتبر شیعه مورد استفاده قرار می‌گیرند. کتاب‌هایی مانند «المقنعه»، «اختصاص» و «التمهید» جزو مهم‌ترین آثار فقهی او هستند که تأثیر بسیاری بر توسعه فقه شیعه داشتند و این آثار نه تنها جنبه‌های فقهی را در بر می‌گیرند، بلکه به‌طور جدی مسائل کلامی و اصولی را نیز مورد بررسی قرار می‌دهند.
درباره تأثیر شیخ مفید بر علمای بعدی نیز باید گفت که او به‌عنوان یک پیشوای فقهی و کلامی، تأثیر زیادی بر علمای بعدی از جمله شاگردان خود، همچون شیخ طوسی و علامه حلی داشت. بسیاری از اصول فقه و قواعد کلامی که توسط شیخ مفید بنیان‌گذاری شد، در آثار علمای بعدی به‌طور مستمر مورد استفاده قرار گرفت و توسعه یافت. به‌طور کلی، شیخ مفید نه تنها به توسعه فقه شیعه کمک کرد، بلکه راه را برای کلام و فلسفه شیعه هموار ساخت. او پایه‌گذار دوره‌ای جدید در تاریخ فقه شیعه بود که در آن اجتهاد به‌عنوان روش اصلی استنباط احکام شناخته شد و همچنان تأثیرات او در فقه و کلام شیعه مشهود است.
درباره شخصیت و جایگاه شیخ مفید در میان علمای شیعه و تأثیراتی که در تمایل افراد به تشیع داشتند، توضیح دهید.
شیخ مفید تأثیرات عمیق و گسترده‌ای در مسیر شکل‌گیری و گسترش تفکر شیعی در دوران‌های بعد از خود گذاشته است. جایگاه او در میان علمای شیعه و تأثیراتی که در تمایل افراد به تشیع داشت بسیار مهم و غیرقابل انکار است. برای درک بهتر این تأثیرات باید چند جنبه از شخصیت و تأثیرات او را مورد بررسی قرار دهیم: اول شخصیت علمی و کلامی شیخ مفید که در این‌باره باید گفت شیخ مفید با ویژگی‌های علمی خاص خود، هم در حوزه فقه و هم در عرصه کلام، به‌طور گسترده‌ای شناخته شده بود. او در نهایت به‌عنوان یک مرجع علمی و دینی با توانمندی‌های استدلالی بی‌نظیر شناخته می‌شد و در دوران خود یکی از برجسته‌ترین فقیهان و متکلمان شیعه بود.
شیخ مفید در فقه شیعه نیز نقش بسیار مهمی ایفا کرد و توانست با ترکیب اجتهاد و اصول فقهی به تدوین و تفسیر متون فقهی بپردازد. رویکرد اجتهادی او باعث شد که فقه شیعه از حالت تقليدی و نقل‌گرایانه به اجتهاد و استنباط علمی از منابع دینی تبدیل شود. دیگر اینکه او در حوزه کلام از بزرگترین متکلمان شیعه بود که در پاسخ به شبهات و حملات مختلف علیه شیعه از سوی اهل سنت و دیگر فرق اسلامی به دفاع از عقاید شیعه پرداخت.
در تبیین مبانی امامت و ولایت به‌ویژه از دیدگاه عقلی و نقلی، دستاوردهای مهمی ارائه داد. درباره جایگاه ایشان در میان علمای شیعه نیز باید گفت که شیخ مفید به‌عنوان یکی از بنیان‌گذاران علوم اجتهادی و فلسفی در تاریخ تشیع، جایگاه ویژه‌ای در میان علمای شیعه پیدا کرد. پس از او، شاگردان برجسته‌ای مانند شیخ طوسی، سیدمرتضی، و علامه حلی از آثار و آراء او بهره بردند و در تکمیل و توسعه آن‌ها کوشیدند. در واقع، شیخ مفید در نقش یک معلم و پیشوای علمی، به‌طور غیرمستقیم، مسیری روشن برای علمای بعدی ایجاد کرد و علمای شیعه نه تنها در مسائل فقهی، بلکه در مباحث کلامی نیز از شیخ مفید به‌عنوان یک مرجع علمی معتبر استفاده کردند. کتب فقهی و کلامی و سایر آثارش هنوز در مدارس دینی و حوزات علمیه معتبر است و در تدریس‌های مختلف به‌کار گرفته می‌شود.
درباره تأثیرات شیخ مفید در تمایل افراد به تشیع نیز باید گفت که یکی از جنبه‌های مهم تأثیر شیخ مفید در گسترش و جذب افراد به مذهب تشیع بوده است. شیخ مفید از جمله افرادی بود که توانست در مقابل حملات و افکار مخالف، به‌ویژه از سوی اهل سنت، شیعه را در قالبی منطقی و مستدل ارائه دهد و بسیاری از افراد را به مذهب تشیع جذب کند. تأثیرات او در این زمینه را می‌توان در چند محور اصلی مشاهده کرد. اول دفاع از امامت: یکی از اساسی‌ترین موضوعاتی که شیخ مفید به‌طور ویژه در کتب خود به آن پرداخته، مسئله امامت و ولایت است. دفاع عقلانی و مستند او از امامت اهل بیت(ع)، به‌ویژه امامت علی بن ابی‌طالب(ع) موجب شد تا بسیاری از افرادی که نسبت به این موضوع شک و تردید داشتند، به تشیع گرایش پیدا کنند.
دوم استدلال‌های کلامی که شیخ مفید در مقابله با بسیاری از افکار مخالف، از استدلال‌های عقلی و نقلی بهره برد. او توانست با استفاده از منابع اسلامی، دلایلی محکم برای دفاع از تشیع ارائه دهد که حتی بسیاری از اهل سنت را به تفکر و تأمل واداشت. این رویکرد عقلانی باعث شد که بسیاری از افراد به‌طور علمی و فکری به تشیع جذب شوند و سوم آشنایی با اصول فقهی شیعه که در این مورد نیز شیخ مفید به تأسیس مدرسه فقهی و کلامی مستقل در بغداد پرداخت که موجب شد بسیاری از افراد با اصول فقهی شیعه آشنا شوند و در نتیجه، تمایل بیشتری به این مذهب پیدا کنند. روش اجتهادی که شیخ مفید در فقه شیعه رواج داد، به‌ویژه در شرایطی که فقه اهل سنت به‌شدت رویکرد نقل‌گرایانه داشت، جذابیت خاصی برای پیروان اهل‌سنت پیدا کرد.
نقش شیخ مفید در تقویت وحدت درون‌مذهبی به چه شکلی بوده و چگونه به ایجاد این امر کمک کرده است؟
شیخ مفید در زمان خود با ایجاد فضای علمی و فقهی معتبر، توانست در کنار دفاع از عقاید شیعه، به تقویت وحدت درون‌مذهبی شیعه نیز کمک کند. ایشان با تبیین اصول مشترک شیعه، توانست توجه افراد زیادی را به مسائل بنیادین تشیع جلب کرده و از تفرقه‌های داخلی بکاهد. آثار علمی و کلامی او نه تنها برای جامعه شیعه اهمیت داشت، بلکه بسیاری از اهل‌سنت نیز از استدلالات او بهره بردند و این تأثیر در تحکیم جایگاه شیعه در جهان اسلام نقش بسزایی داشت.
جایگاه شیخ در تاریخ شیعه به‌عنوان یک فقیه بزرگ و متکلم برجسته ثابت شده و تأثیرات او بر علمای بعدی و نیز در گسترش مذهب تشیع در جهان اسلام از اهمیت فراوانی برخوردار است. شیخ مفید توانست با استدلال‌های عقلانی و علمی خود، تشیع را به‌عنوان یک مذهب معتبر و عقل‌گرا معرفی کند و بسیاری از افرادی را که از نظر فکری و علمی به‌دنبال حقیقت بودند، به این مذهب جذب کند.
