الف: كتابها

ابن شهرآشوب، محمد بن على (488ـ588 ق)

معالم العلماء فى فهرسة كتب الشيعة و اسماء المصنفين منهم قديما و حديثا ، به كوشش محمدصادق آل بحر العلوم. نجف، مطبعة الحيدرية، 1380ق/ 1961م.
ابن شهرآشوب همانند منتجب الدين به دليل معاصرت و اينكه شاگرد ابوالفتوح بوده ، اطلاعات بدون واسطه مهمى را آورده است . اطلاعات او و منتجب الدين از نظر قدمت ، اعتبار فراوانى دارد ، اما از نظر حجم بسيار كم است .
ابن شهرآشوب اطلاعات درباره ابوالفتوح را در سه سطر، ذيل مدخل شماره 987 آورده است :
شيخى ابوالفتوح بن على الرازى، عالم له كتاب روح الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآن فارسى إلاّ أنه عجيب ، شرح الشهاب . ^۱
ريشه و منشأ تمامى تحليلها و گزارشهاى درباره ابوالفتوح كه در سده هاى بعد ارائه شد و گاه به دهها صفحه مى رسد ، همين پانزده تا بيست كلمه است . ابن شهرآشوب از ابوالفتوح به عنوان شيخ خود ياد كرده و او را با لقب عالم (دانشمند) توصيف مى نموده و دو كتاب براى او برشمرده است .
امّا مصحح كتاب ، اطلاعات بيشترى در ابتداى كتاب آورده و اينگونه نوشته است :
الشيخ الإمام جمال الدين ابوالفتوح الحسين بن على بن محمد بن احمد الخزاعى الرازى النيشابورى المفسر الاديب الكامل المعروف بابى الفتوح الرازى والمنتهى نسبه إلى عبداللّه بن بديل بن ورقاء الخزاعى الّذى كان أبوه من الصحابة ، و هو صاحب التفسير الكبير الفارسى ، و يقال ان الفخر الرازى أخذ جملة من تفسيره من هذا التفسير الفارسى ، و هو مما لا نظر له فى وثاقة التحرير

به همين دليل، نام اين كتابشناسى را توصيفى يعنى گزارش واقعيت و نوشته ها، تحليلى يعنى كشف علل و عوامل و تطبيقى يعنى مقايسه نوشته ها و ديدگاهها نهادم تا به خوبى گوياى اين سه كاركرد و نقشهاى اين كتابشناسى باشد.
اين فصل در واقع سه بخش دارد : در بخش اول كتابها به ترتيب تاريخ درگذشت نويسنده يا تأليف و چاپ آمده است. در بخش دوم پايان نامه ها به ترتيب الفباى پديد آورنده، و در بخش سوم مقالات درباره ابوالفتوح به ترتيب الفباى شهرت نويسندگان مرتب شده اند. البته فقط مقالات نشريات تفكيك شده اند، ولى مقالات دايره المعارف ها در بخش اول مانده اند؛ زيرا تفاوتى با كتابهايى كه بخشى از آنها درباره ابوالفتوح است، ندارند .
توصيفها شامل اين عناوين است : نكات كليدى و مهم منبع؛ نوآورى ها و ابتكارها؛ اشتباهات و اغلاط ، وابستگى به ديگر منابع و ارتباط بين آنها .
به هرحال، مجموع اين بخش، نشانگر تحولات تاريخى ـ علمى درباره ابوالفتوح است .
گزارشها و تحليلهاى درباره او در حدود هشت ـ نه قرن از نوشته هاى ساده و بسيط به متون پيچيده و مشبك تحول يافته است و در لابه لاى اين تطورات علمى، گاه سوء تعبيرها و كج فهمى ها رخنه كرده است. نوشتار حاضر سعى كرده است كه اين موارد را شناسايى و معرفى كند.
تذكار مهم اينكه اين بخش با بسيارى از كتابشناسى هاى مرسوم متفاوت است و علاوه بر عرضه اطلاعات صورى آثار به محتوا و مطالب آثار و ديدگاههاى نويسنده در يك اثر هم مى پردازد. به همين دليل گاه يك متن كوتاه را در نوشته اى مفصل تحليل و بررسى كرده ايم. بهر حال، اين كتابشناسى هدف ويژه اى را دنبال مى كند و از خط مشى خود عدول نمى نمايد. شايد اين روش براى بعضى از محققان نامأنوس باشد، ولى تجربه نشان داده كه كارآمدى زيادى در پژوهش دارد.