درودى، موسى

نخستين مفسران پارسى نويس. تهران. نور فاطمه(س)، 1362 .
نويسنده در اين كتاب، درصدد معرفى تفاسير فارسى در سده هاى چهارم و پنجم قمرى است . به عبارت ديگر، مى خواهد اولين تفاسير فارسى را معرفى كند . در بخشى از اين كتاب كه به تفاسير شيعه اختصاص دارد ، تفسيرهاى اثنى عشريه را به ترتيب تاريخى زير فهرست كرده است :
1 . تفسير الحسن العسكرى(ع) (231ـ254ق) كه در سده دهم توسط على زواره اى اصفهانى به نام آثار الاخبار ، به فارسى ترجمه شد . 4 . تفسير عياشى متعلّق به سده سوم قمرى كه توسط سيدهاشم رسولى محلاتى منتشر شد . 3 . تفسير قمى (اواخر سده سوم و اوائل سده چهارم قمرى) به زبان عربى . 4 . التبيان از شيخ طوسى (درگذشت 460ق) . 5 . مجمع البيان از طبرسى (درگذشت 537 ق) . 6 . تفسير ابوالفتوح (تأليف 556 ق) . 7 . منهج الصادقين از ملا فتح اللّه شريف كاشانى متعلّق به سده دهم قمرى و فارسى است . 8 . الصافى از فيض كاشانى ، متعلّق به سده يازدهم .
بنابراين در ده قرن اول قمرى ، تفسير ابوالفتوح اولين تفسير فارسى در مذهب اثنى عشريه است . و دومين تفسير فارسى منهج الصادقين است. ^۱

دوانى، على (متولد 1307)

مفاخر اسلام. تهران، نشر امير كبير، 1363. ج3، ص425ـ436. تهران ، انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامى ، 1378 ، ج 3 ، ص399ـ400 .
آقاى دوانى از دهه چهل شمسى به اين سو درباره ابوالفتوح تحقيق كرده است. او نوشته هاى خود را در مجله مكتب الاسلام منتشر مى كرد. بعدا اين نوشته ها را سامان داد و در كتاب مفاخر اسلام چاپ كرد. اثر ياد شده از جمله تحليلهاى مفصل و طولانى

ابوالفتوح رازى . اين تفسير به زبان فارسى است و از معروفترين و غنى ترين تفاسير شيعه است . فخر الدين رازى و ـ به ادعاى بعضى ـ طبرسى نيز از اين تفسير زياد استفاده كرده اند. اين تفسير در چهل سال اخير مكرر در ايران چاپ شده است . ابوالفتوح نيشابورى الاصل است ولى در رى مى زيسته است . ابوالفتوح از ايرانيان عرب نژاد است . نسبش به جناب عبداللّه بن بديل بن ورقاء مى رسد كه از صحابه اميرالمؤمنين على عليه السلام بود و در صفين افتخار حضور در ركاب آن حضرت را داشت.
ابوالفتوح معاصر طبرسى و زمخشرى است و نزد شاگردان شيخ طوسى تحصيل كرده است . تاريخ دقيق وفاتش در دست نيست . قدر مسلّم اين است كه در اواسط قرن ششم هجرى مى زيسته است . قبرش هم اكنون در شهررى معروف است. ^۱
در اين تحليل نكته جديد و بررسى ابتكارى نيست، ولى سوژه اى كه توسط مرحوم مطهرى به كار گرفته شده، جديد و جالب است و آن ترسيم ابوالفتوح به عنوان يك ايرانى خدمتگزار اسلام و ترسيم روض الجنان به عنوان يك تفسير فارسى منطبق با فرهنگ اسلامى است .

حجتى ، سيدمحمدباقر (متولد 1311)

سه مقاله در تاريخ تفسير و نحو ، چاپ اول، تهران ، بنياد قرآن ، 1360.
نويسنده در چند جاى اين مجموعه به ديدگاههاى ادبى و تفسيرى ابوالفتوح پرداخته است ؛ از جمله در جايى به نظريه او درباره سَفَر و مشتقات آن مى پردازد. ^۲ به دليل عارى بودن از تحليلهاى جامع و نكات جديد از آوردن مطالب آن خوددارى شد.